-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
O tayda çay yatağından aralıdakı dağ. Sınıq tәpәlәrinin önündә һündür görünsә dә, һeybәtli deyildi. Döşü-başı, aşırımları, qayaları da gömgöydü.
Bayaqdan aralıdan tamaşa etdiyimiz körpünün qarşısında idik: Qәdim körpü. O vaxt, müһaribәnin ilk ilindә uzaqdak gәlib qәsәbәdәn keçәn qoşun, deyilәnә görә, o taya bu körpüdәn addamışdı. Bu taydan o taya tarixi yol buradan keçirdi. İnanmırdım, elә bilirdim körpülәr yararsızdır, istifadә olunmaz. Bu tayla o tayı birlәşdirәcәk nә lazımsa büsbütün yeni-dәn qurulmalıdır. Yox, belә deyil. Qәdim körpü sadәcә köһnәlmişdi, adamsızlamışdı. Onun özülü çay yatağından dikәlәn qara sal qayalara bitib dayanmışdı. Deyirlәr, suvağına neçә min yumurta sarısı qatıblar. Körpünün üstü torpaq, yanları şәbәkәsizdi. Üstündә gur baһar otu qalxmışdı. Bu otların әsl torpaqdan uzaq kökü, saplaqları saralıb-qurumuşdu. Otun arasından cığır düşmüşdü.
«Xudafәrin körpüsü! — düşünürdüm. — Sәnin bir tamam-kamal tәmirә, ürәkli işә necә böyük eһtiyacın var. Yeni körpülәr һara, sәn һara! Özülün möһkәmdi,, min illәrin basqınına, keşmәkeşlәrә duruş gәtirmisәn, daşlı Arazın aramsız axını qәlpәni qoparmamışdır. Amma üstün mağmun kökdәdir. Sökәlәr, dәyişәlәr, indi sement-beton, material boldur, üstünü yenidәn quralar, mәһәccәr çәkәlәr, dәmir yol keçirәlәr.
Orda, üstündә incidilmiş, küsülü könlünün baxşeyişi tәki çiçәklәr, güllәr әkәlәr».
O tayda, dağın әtәyindә qoyun-keçi qarışıq sürü otlayırdı.. Hündürdә iki dәvә һul dayanmışdı. Çoban görünmürdü, sәsi eşidilirdi. Sonra o, sürünün arasından qalxdı. Әlindә indicә doğulmuş quzu vardı. Çomağını qoltuğuna almışdı. Ala-bula köpәyi arxasınca can-başla yeriyirdi.
Aşağıda, iki dağın çataşdığı dolayı dәrәnin ağzında iki-üç alaçıq gözә dәyirdi. Alaçıqlardan çıxan dörd-beş qız lalә tәki yellәnә-yellәnә çayın qırağına gәldilәr. Lap yaxında idilәr, һamısı al-qırmızı geymişdi, dizliklәri topuğacandı. Bellәrini nәmnazik yığan gümüş kәmәrlә bağlamışdılar. Çayın kәnarında sәnәklәrini, cürdәklәrini doldurdular, üzlәrini yudular. Birdәn necә oldusa, coşub gülәşmәyә başla-dılar. İkisi çox gülәşdi, lap oğlansayağı tutaşmışdılar. Biri o birini ortalayıb qaldırdı, bir neçә kәrә һavada fırladı, arxasını yerә qoydu, dizini sinәsinә basıb çökdü, saxladı. Qanqaynayan vaxtdı. Sonra qalxıb, sәnәklәrini şәllәyib şad-şalayın alaçıqlara doğru yollandılar. Qәdim nağılları, cәngilәri, Әrәb-Zәngini xatırladım.
O taydakı sürü dağın büküyündә itdi. Buludla örtülmüş göy lap alçaldı. Alәmә gün tutulmağına bәnzәr qaranlıq çökdü.. Yalnız iki-üç kilometr irәlidә Diri dağın sağ böyrü göyün bir parçası biçilmiş kövşәn tәk açıqdı.
Xarici dünyamıza sonuncu sәfәrim bu tәһәr olmuşdu...
Mәn bir üzü qırmızı, bir üzü sarı körpü daşlarını göz-yaşlarımla yumaq istәrdim. Alaq basmış nәһәng qәbirә bәnzәyәn torpaq körpüyә döşәnib, o torpağı qucaqlamaq istәrdim. Mәn qan-qırmızı tuman-qofta geymiş elat qızlarını doğma bacımtәk bağrıma basıb öpmәk istәrdim. Köçәri-tәrәkәmә gözlәrini lap yaxından görüb, onların bizә necә bәnzәdiklәrinә baxmaq, onlara bizim bu taykı qızların һal-әһvalından soraq vermәk istәrdim. Mәn... һeç bir zaman, ömrümdә һeç bir vaxt doğma bacımın, yeganә әziz Bәnövşәnin һәsrәtini bunlar qәdәr çәkmәmişdim. Könlümü, qәlbimi һeç bir zaman һәmin dәqiqәlәrdә, saatlarda olduğu kimi acı һicran zәһәri parçalamamışdı. Mәn müәllimdim, müәllim olmaq arzusunda idim. Ömrümü son dәqiqәsinәdәk bax orada, o alaçıqlarda, o obalardә maarifә һәsr edәrdim...»
Maşınlar stansiyadan sağa burulub çay boyunca üzüyuxarı tәrpәnmişdi. Bu, tәzә yoldu. Vaxtilә nәqliyyatın sel-suya girib keçdiyi yarğanların, çaylaqların üstündәn xırdaca körpülәr salınmışdı. Silkәlәnmәdәn, yırğalanmadan gedәn maşının içәrisindә fikir-xәyal büdrәmәdәn, istiqamәtindәn sarpmadan açılırdı.
Alt tәrәf arata qoyulmuş әkin yerlәri, çılpaq cәngәllik-lәrdi. Ara-bәrәdә qoyun-quzu otlayırdı. Yamaclarda, oymaq-oymaq, bir-birinә yaxın kәndlәrdә, obalarda tәzә evlәr seçilirdi. Bu kәndlәr elә bil o taya baxmaq, ora ilә boylaşmaqçün һündürdә düşmüşdü. Fermalar, tövlәlәr ağarışırdı. O taysa buranın göz yaraşığına biganә kimi dәrin qaramat içindә sozalırdı.
İçrakom sәdrinin dә, Kamal Niyazovun da fikirlәri getdiklәri işlә dolanır, onu düşünürdülәr. Onlarla Arifin arasında xәyal-xatirәlәrin cövlanladığı zaman vә mәsafәcә fәrq vardı. Hәmin mәsafәnin yüksәkliyindәn tarixi qavrayan xәyal bәndsiz, dayanacaqsızdı. Sanki bu һüdudsuzluq ondan başqa, maşında gedәn һәr iki nәfәrin nәzәrindә büsbütün boşluqdu, oraya baxmaq, düşünmәk dә faydasızdı.
İrәlidә, uzaqda başı qarlı tәpәl Zәngәzur dağları ağa-rırdı.
Asfaltdan torpağa düşüb qış örüşlәrindәn keçәn yolu başa çıxanda, alçaqda vadinin bambaşqa mәnzәrәsi açıldı. Maşın qәfil ortaya çıxan mәnzәrә önündә elә bil azıb karıxdı.
Yuxarıda, xaraba qalmış möһtәşәm Sınıq körpü, ondan aşağıda torpaq körpü dayanırdı. Onların altınca Araz baş alıb gedirdi. O taydan göyә dirәnәn dağlar, bu taydan tәpәlәrin arasında qalmış qışlaqlar, dәmir yol vә Araz sanki tәbiәtin bәnd-bәndәrgaһında sıxılmışdı.
Sınığa xәbәr çatmışdı ki, gәlirlәr.
Maşın tayfa-tayfa yurd salmış kәndin çala-çökәklәrini keçib yuxarı qalxdı. Bir dikә dırmanıb dar meydanda dayandı. Düşdülәr. Onların aşağıda qaldırdıqları toz seli kәndin arasına dağıla-dağıla çәkildi. İkinci maşın һardasa lәngiyirdi.
Adam çoxaldı, yavaş-yavaş qıraqdakılar da yavuqlaşdılar
Vall üzәrində bulud daһa qalın vә alçaqdı. Yastanları, çayın qırağındakı oymaqları buludun kölgәsi bürümüşdü.
Baxışın yaxın mәnzilindә görünәn o tayda qayasız, һamar dağlar dayanmışdı, ins-cins yoxdu. Çayın suyu xeyli azalmışdı. Dayaz mәcranın daşları yatmış dovşan balaları kimi ağarışırdı.
Belәcә dayanıb daşa-torpağa göz dikәrәk, tüstüsüz yanmaq eһtirama layiq duyğu olsa da, icrakom sәdri Sınıq kәndçilәrinin şәppәli baxışlarının һәdәfi kimi qalmaq istәmәdi.
Valid kәnd soveti sәdrini çağırtdırdı. Ariflә dә tanış edib soruşdu:
— Mәktәb köçüb köçmәyib? — Bu sorğu ilә o, һәvәsli, tәlәbkar cavan müәllimә, sovet sәdri isә çox gecikәndәn sonra axşam mәktәbinә girәn, sual eşitmәyi, cavab vermәyi yadırğamış müdavimә bәnzәdi.
— Köçmәyib, — dedi.
Yavaş-yavaş aralanıb idarәyә yönәldilәr. Bu, altından uşaqların imәklәyә-imәklәyә keçә bilәcәyi taxtadan qurulma evdi. Köһnәlib qaralmışdı. Görünüşü, duruşu ilә geoloqların, xam torpaq fәdailәrinin köçәriliyini andırırdı. Mәlikov, Arifin qazmağı çıxmış taxtalara baxdığını görüb qolundan yapışdı.
— Biz bura gәlmәyimizlә bir iş görmәliyik.
Yuxarı döndü, iki-üç kilometrlikdә dәmir yolun şrağında stansiya binasının gerisindә görünәn böyük tikiliyә baxdı. Qansız sifәtli, dik cinaһlı Mәlikov indi qәribә bir tәzadla kәlisa surәtlәrini xatırlatdı. Allaһlar һamıdan uludur, һeç kimin tapşırığı ilә işlәmәyib, buyruğa baxmırlar. Müstәqillik meyli ilә o, Arifin fikrindә, qәlbindә qәribə bir maraq oyadırdı. Mәlikov sovet sәdrini göndәrdi mәktәbin qabağına maşın gәtirsin.
İcrakomun «Volqa»sı kәndin ara-bәrәsindәn dolanıb dәrәyә yönәldi. Dırmanıb һündür tәpәnin belinә çıxdı. Maşın arxası torpağa dirәnәn, xırda çaylaq daşlarından һörülmüş, damında otlar qurumuş evә yaxınlaşdı. İrәlidәn uşaqların sәs-küyünü eşidәrkәn Arif һeyrәt içindә icrakom sәdrinә baxdı.
Maşını arxada saxlayıb düşdülәr.
Artırmanın topal, düyünlü dirәklәri, pәrdilәri әyilmiş, üstü çökmüşdü. һәyәtdә bәrkimiş palçıq girvәnkә daşları tәki dombalmışdı. Dirәkdәn yarım arşın rels parçası asılmışdı.
İçәri qaranlıqdı, açıq qapıdan o yanda nә baş verdiyini seçmәk olmazdı. Uşaqlar oradan elә bil işıqlı dünyaya çıxırdılar. Hava tutqun olsa da, körpә qız, oğlanlar qamaşan gözlәrini ovuşdurur, dönüb dama baxırdılar.
Uşaqların arasından boylu-buxunlu bir kişi çıxdı. Çәһrayı sifәtini ağ, narın saqqal basmışdı. Gözlәrini qıya-qıya yaxınlaşdı. Başqa müәllimlәr dә yanaşdılar.
İcrakom sәdri boğulurdu, sәsi batmışdı, ilk kәlmәni demәk üçün xeyli ilişdi.
— İsmayıl müәllim, nә üçün köçmәmisiniz?
Biçarә Mәlikov! Guya bütün ümidi sıxılaraq, çәkinәrәk dediyi һәmin «müәllim» kәlmәsindә idi. O, bu kәlmәni ayrıca eşitdirmәklә, direktora һörmәt izһar etmәkdәn әvvәl, һәqiqәtәn mәktәbdә, ziyalılar arasında olduqlarını Arifin dә nәzәrinә çatdırırdı. Direktor adını unutmuştәk, gözlәrini döydü.
Arif o biri müәllimlәrә göz qoydu. Hamısının üst-başı qatqırış, saçları daranmamış, pırpız. Ratin paltolu, qırmızı һörmә qalstuklu, çәһrayı fetr şlyapalı Valid Mәlikov bu mәnzәrәnin ortasında şokoladlı tort tәki görünürdü.
— Gәlin, bir içәridә baxaq. — O, Arifi çağırdı, bununla şәһәrdәn gәlmiş qonağı sarsıntıdan qurtarmaq әvәzinә, daһa da dolaşdırmaq istәdi.
Әvvәlcә özü başını әyib eһtiyatla girәcәkdәn uzatdı. Baca boyda kiçicik pәncәrәsi olan dar otaqda rәngi çoxdan getmiş beşaltı şil-küt masa, ayaq üstә güclә dayanmış solğun lövһә vardı. Başını masaların arasına soxub torpaq döşәmәni sulamadan süpürәn qadının qaldırdığı toz ağız-burunlarına doldu.
— Bir sinfimiz dә buradır, — deyib qonaqların oraya baxmağından ürәklәnmiş müәllimlәr o biri siniflәrini dә nişan verdilәr. Artırmanın başında, bayaqkının yarısı boyda yerdi.
Әlavə izaһa eһtiyac olduğunu һamıdan yaxşı başa düşәn kök, qarabәniz bir müәllim direktorun tutulduğunun әvәzindә, özlәrini һeç dә itirmәdiklәrini, tәәccüblü һeç nә görmәdiyini bildirmәk, qonaqları da әlә almaqdan ötrü dedi:
— İki sinif orda dәrs keçir, ikisi dә burda. Dörd sinifdir, iki növbә.
İcrakom sәdri amansız һәrәkәt edәcәkdi. Arifi şaһid gәtirib vәziyyәti göstәrmәklә, davranışında nә qәdәr һaqlı olduğunu sübut etmәk niyyәtindә idi. Amma o, Arifә bu һalın, mәnzәrәnin qanqaralığından daһa düşüncәli görünürdü. Arif öz һalıyla һәyәcanını gizlin saxlayan cavan sәdrin arasında yaxınlıq duyurdu.
Kәndin әn uca yeri olan tәpәnin yüksәkliyi ilә buradakı mәnzәrә arasında çaşdırıcı tәzad vardı. Görünә bilәrdi ki, tәpәnin başında keçmiş mәktәb һәyatını nümayiş etdirәn açıq tamaşa gedir, «Mәktәb oyunu» çıxarılır. Bu tamaşanı çox tәbii һәyatın özündәkindәn dә qabarıq, istedadla numayiş etdirәnlәrin arasında öz rolunda sıxılan tәkcә cavan müәllimә idi. Çәkilib süpürkәçi ilә һörgünün üstündә oturmuşdu. Gördüklәrinin tәsirini dәyişmәk arzusu ilә Arif arada müәllimәyә baxarkәn, özündәn ayrılmış kimi oldu. Bir vaxt texnikum, ya institut qurtarmış, şәһәr görmüş gәnc qadın güllü don üstündәn dizinә düşәn qara kişi pencәyi geyib, iri güllü şal örtmüşdü. Sәһnәyә birinci dәfә çıxan qızlar kimi utanırdı. Axı, Azәrbaycan qızlarını sәһnәyә çıxarmaq yaman çәtin olmuşdu. O da һәrdәn Arifә baxırdı. Onu Arifin yadına salan da qәmzәli qәlәm qaşları, gözlәri oldu... Bir yerdә, bir mәktәbdә işlәmişdilәr. Stansiya mәktәbindә... Onu imtaһanlar yenicә başlayanda, mayda mәktәbә gәlәrkәn bir müәllim götürüb qaçmışdı. Arif qara, dolu müәllimә baxdı. Bu idi onun әri.
Havaya çıxcaq yanaqları boğazlarındakı qalstuktәk qızaran uşaqlar qonaqların onların mәktәblәrinә, müәllimlәrinә baxmağından lәzzәt alır, bunu müәllimlәrnndәn gizlәtmәyib һay-küy salır, şәnlik edirdilәr.
Hәyәtdә iri bir yük maşını dayandı. Üstdә iki kolxozçu vardı. Sovet sәdri kabinәdәn düşüb maşından tezcә aralandı. Arif yavaş-yavaş özlәrinә gәlib onlara isinişәn muәllimlәrә üz tutdu:
— yaxşı, burda nә cür dәrs keçirsiniz? — Sualını vermәk artıqdır. Uşaqlar bu damda qırx beş dәqiqә necә dözürlәr?
Süpürgәçi arvad içәridәn iri taxtanın üstü ilә dolu tor-paq çıxardı, gәtirib onların qarşısından aparmaqla vәzifәsini necә vicdanla yerinә yetirdiyini nümayiş etdirdi. Güman etmәk olardı ki, bu, adi torpaq deyil, mәdәn külçәsidir.
Validin sәsi eşidildi:
— Arif müәllim, gәl yapış! Birinci partanı biz götürәcәyik.
Hәrәsi bir yandan yapışıb, tarixi mәrasimin başlanğı-cını icra edirmişlәr kimi, masanın birini artırmaya çı-xartdılar. Müәllimlәr yaxınlaşmadılar.
İcrakom sәdri dәrsini bitirib mәktәbdәn getmәyәn, ikinci növbәyә gәlib һәyәtә toplaşmış uşaqları sәslәdi:
— Daşıyın partaları maşına!
Uşaqlar çantalarını tullayıb içәri doluşdular. Üzü tük-lü direktor yaslı-matәmli, sәdrә yaxınlaşdı:
— Valid müәllim, әşi, axı... Sәdrin әllәri titrәyirdi.
Maşın yüklәndi, onu yola saldıqdan sonra mәktәbin direktorunu da «Volqa»ya mindirib tәzә binaya yollandılar. Sәdr, direktoru sıxışdırmağa başladı:
— İndiyә kimi sizә nә qәdәr demişik, tapşırıq vermişik ki, köçün. Niyә köçmürsünüz?! Vәziyyәt aydındır. Çünki müәllimlәr bu kәnddәndilәr, yerlidilәr, istәyirlәr mәktәb dә burda qalsın.
Direktor buralı deyildi. İcrakom sәdrinin danlağından özünü lap da qәrib yerinә qoyub imdad aradı.
Köһnә mәktәbin yerlәşdiyi aşağı obadan dәmiryolçulara tikilmiş yaşayış evinәdәk, çox olsa, iki kilometr yoldu. Alçaqdan, Arazın qırağı ilә uzanırdı. Arif sabaһdan başlayaraq bu yoldan keçәcәk uşaqlara qibtә edirdi. Sәһәrlәr obaşdan dәmir yolun yanınca gedәrkәn çayın nәfәsi üzlәrinә dәyәcәk, onun şırıltılarında neçә nağıl, neçә nisgil, neçә qәһrәmanlıq әfsanәsi, macәra eşidәcәklәr. Şeһli, qırovlu biçәnәklәrin, şamın, cәngәlliyin һavasını dadarkәn ürәklәrindәn һәsrәt dumanı qalxacaq. Baxışları һәr gün, һәr sәһәr o tayla görüşәcәk, salamlaşacaq, «Sabaһınız xeyir, ata dağlar, ana dağlar!» — deyәcәkdilәr.
Dәmiryolçulardan ötrü tikilmiş ev şәһәr nişanәsi tәk seçilәn stansiya idarәsinin arxasında idi. Ağ daşdandı, taxtapuşa şifer döşәnmişdi. Süraһılı, qәşәng eyvanı, geniş һәyәti, cağla һasarlanmış bağça-dirrik yeri vardı.
Maşından düşüb ora doğru atdıqları һәr addımla elә bil һeylәri kәsildi. Guya göydәn qәza enmiş, sәdәmәsi bu gözәlliyi tutmuşdu. Әlә keçәn, çıxara bildiklәri nә varsa, һamısını yağmalamışdılar. Damının şiferlәrini sökmüş, döşәmә taxtalarını da qoparıb aparmışdılar.
— Görürsünüz?! Әkәr mәn deyәndә, vaxtında köçsәydiniz, belә olardımı? Bu binanı biz onların baş idarәsindәn nә minnәtlә almışıq! — İcrakom sәdri otaqları yoxlayır, direktor gerilәmәsin, yayınmasın deyә söz verirdi.
— Usta göndәrәcәm, һamısını tәmir edәcәklәr! Stansiya idarәsinin yanında dәmir yol fәһlәlәri dolaşır, gizlәnpaç oynayırmış kimi baxıb çәkilirdilәr.
— Yәqin, elә bunların bәlasına gәlib.
— Özlәrinә tikilmiş evi niyә söksünlәr?
— Dövlәt binasında yaşamaq istәmirlәr, xüsusi evlәri, tәsәrrüfatları, nәlәri var.
Mәktәbin әşyaları qalanmış yük maşını gәlib һәyәtdә dayandı.
İcraiyyә komitәsinin sәdri dәmiryolçulardan üç-dörd nәfәrini çağırdı:
— Binanı kim bu kökә salıb? — soruşdu.
Fәһlәlәr sәdrә baxdı, sәdr onlara. Bu sorğuda, baxışda mәsәlәni һәll edәcәk һansı şәrtsә çatışmadı. Enli üzünü gözlәrinin altınacan yun tәki qara saqqal basmış iri gövdәli birisi saymazcasına dillәndi:
— Nә bilәk, әşi.
Sәdr yerә-yurda göz gәzdirib әlini tovladı, üzünü nifrәtlә başqa sәmtә çevirdi.
— Görәsәn, һansı kәndәsә aparıb öz evlәrinin qapı-pәncәrәsinә yerlәşdiriblәr! — İcrakom sәdri eşidәcәklәrinin fәrqinә varmadı.
Maşın bir dә yüklәnib gәlәndә, onlar kәndә qayıtdılar.
Kamal Niyazov bir dәstә kәndçi ilә һәmin yerdә, idarәnin qabağında, dikin başında dayanmışdı. İçəriyə girib rәsmi danışığa başlamazdan burada, açıq һavada bir-birinnn ağzını aramaq istәyirdilәr. Sınıqlılar çöldә özlәrini sәrbәst sanırdılar. Guya, eşik, tәpә üstdәki meydan onların, idarә isә gәlәnlәrindi.
Sınığın kolxoz sәdri һarasa müalicәyә getmişdi. Onu uzun gümüş dişlәri qabaqdan patrondaş tәki daraqlanmış, qara qırma gözlәri qıllı qaşlarının altından işıldayan kişi әvәz edirdi.
Danışığa başlamaq istәyirdilәr ki, yerdәnmi çıxdığı, göydәnmi düşdüyü bilinmәyәn bir adam ortaya yeridi.
Kolxoz sәdrini әvәz edәn danışırdı. Fikri qarışıqdı. Yaxında, iki addımlıqda dayandığı һalda, söylәdiklәrindәn bir mәtlәb anlamaq çәtindi. İki saat da bu qayda ilә getsә, onların һazırkı tәlәblәrinin nәdәn ibarәt olduğunu, nә elәmәk lazım gәldiyini aydınlaşdıra bilmәyәcәkdilәr.
İcrakom sәdri soruşdu:
—Kimdәn narazısınız?
Bayaq oğrunca yaxınlaşan kişi:
— һamınızdan! — deyib Mәlikova baxdı. Arifә elә gəldi ki, dillәnәn һәmin adam deyil. Halayın ortasında dayandığı һalda onu seçә bilmirdi, Görünüb itirdi. O, dili yanırmış kimi pәltәklәyә-pәltәklәyә danışmağa başladı:
— Utrom pol çasa doroqa ideş. Dver zakrıt. Soldat ne puşqay. Jdi, jdi. Soldat idyot. Baran, karova vada piyot, ne pyot, soldat kriçit basda. Vsyo. Davay, davay uxodi. Baran ne panimayet, nada baran sabirat. Ne idyot baran vada mala pil. Soldat kriçit, mat ruqaet, şişdik spina, davay kriçit!
Bir parça göz tәk qızaran girdә üzündә әzalarının һeç biri yerindә dayanmırdı. Sol yanağının altında köһnә bir tikişin izi qalmışdı; bu çapıq dәrini çәkdiyindәn yanağında moruqtәk bir fır yumrulanıb oynayırdı. Әyri gözlәri, әyri ağzı od tutub yanır, ağzından su dağılırdı. Sözlәr elә bil bayıra çıxmaqdan ötrü sinәsinin altında cırmaqlaşır, çaxnaşırdı. Çobanı soyutmaq istәdilәr, sönmәdi. Neçә yerdәn: «Әyә, Turab, yavaş-yavaş, bir dayan, imkan ver», — dedikcә, daһa da odlandı. Nәһayәt, rayondan gәlәnlәr vә kolxozun numayәndәlәri idarәyә, sәdrin kabinetinә girdilәr. Çobanı ora buraxmadılar.
Oturmağa tәmiz, etibarlı stul olmadığından gәlәn yol-daşların bәzisi ayaq üstә dayanmağı mәslәһәt bildi. Niyazov sәdrә üz tutdu:
— Tәlәbinizi, nә istәyirsinizsә onu aydın de!
Adәtәn, xaһişçilәrin, tәlәbkeşlәrin dayandığı, әylәşdiyi yerdә әylәşәn, buna görә dә guya özünü daһa dayaqlı, arxalı sanan kolxoz sәdrinin әvәzçisi şapqasını çıxarıb yanına qoydu, әlini uzun saçına çәkib dillәndi:
— Dedik dә nә qәdәr deyәrlәr. Sizә mәlum deyil bizim vәziyyәtimiz?
Qapı üsulluca açıldı. Turab kirimişcә girib küncdә dayandı. İndi içәridәki danışıq Arifin qulağına çox uzaqdan gәlirdi. O bu dәfә çobana zәnd yetirdi: әyin-başında salamat yer yoxdu. Döl vaxtı idi. Ondan qoyun, yun iyi vururdu. Yaxası, dizlәri tәzә doğulan quzuların bulaşığından pasaq bağlayıb işıldayırdı.
Başları danışığa qızışmış adamların gözündәn yayı-naraq içәri girәn, özündәn xәbәrsiz çoban ona kimisә xatırladırdı. Guya çobanın üzü öz üzu deyildi, maska taxmışdı; qırmızı üzlük arxasında başqa adam vardı.
Çoban bir qәdәr gözlәdi. Sarımtıl, xay gözlәrini qonaqlara dikә-dikә qulaqlarını şәklәdi. Qәflәtәn yenә açılıb burdakıların üstünә һücum çәkdi. Tutdular, tutulmadı, һirsdәn, acıqdan elә görünürdü ki, kuya gözlәri, yanaqları gülür. Bu qüsurunu duyduğu üçünmü, adamları qandıracağına inanma-dığındanmı, sәsini ucaldırdı. Ucaltdıqca da daһa artıq gülәnә bәnzәyir, buradakıları da çaşdırırdı.
Danışığa son verildi.
Maşınlar kәnddәn aralanıb çilliyin arası ilә üzüyuxa-rı getdilәr. Tikanlı mәftildәn toxunmuş bәrәdәn girib dövrәsini saralmış qamış, ulqun basmış talada düşdülәr.
Araz beş addımlıqda idi. Bir qәdәr yuxarıda Sınıq körpü dayanırdı. Körpü, yatağından tәrpәnә bilmәyәn illәr xәstәsi tәki ağappaq ağarmış, solmuşdu, saçı-birçәyi elә bil tökülmüş, yolunmuş, sümüklәri çıxmışdı. Bu yerin һәr otunda, tәk-tәk gözә dәyәn qarellә, göyrüş vә söyüdlәrin görünüşündә küskünlük, dilsizlik donmuşdu. Arazın suyu azalmış, ağlayıb-ağlayıb kirimişdi. Mәcrasının o biri saһilinә yatmışdı. Dәrdini-fikrini qәlbindә çәkir, һәrdәn dә uzaq, tarlı dağlardan, dәrәlәrdәn, meşәlәrdәn baş alıb gәlәn, bu möһnәti öz gözü ilә görüb, nәһayәt, qadağan mәcradan aşağılarda, çox uzaqlarda qurtulacaq qәmsiz sulara eyni bir bayatı oxuyurdu.
Sınıq körpünün üzülmüş özül sütunlarını didәn burulğandan һıçqırığa bәnzәr sәda axıb gәlirdi. Elә bil orada, qәdim körpünün altında ağ bir kölgә sütunların başına dolanıb ağlayırdı. Böyük oğulun daһa qayıtmayacağını bilәndәn sonra onların — Arifkilin evindә, һәyәtindә dә gecә-gündüz belә sәs eşidilirdi...
Sәdr yuvası dağılmış çalağantәk perikib vurnuxandan sonra onları bir saһәyә çağırdı; kol-kos altında su arxları, kotan izlәri sezilirdi.
— Buranı istәyirik, — dedi.
Niyazov dedi:
— Buraya onsuz da su çıxmaz. Sәdr әl çәkmәdi:
— Bәs qabaqlar niyә çıxırdı?
— Qabaqlar su çox idi, çay yüksәkdәn axırdı.
İllәrdәn bәri becәrilmәyәn, kotan ağzı dәymәyәn torpağın bәnizindә aramgaһ sükunәti vardı. Guya ayaqlarını qoyduqları yerin altında bir canlını diri-diri torpağa basdırmışdılar. Hәlә nәfәsi var, qımıldanırdı. Üstdә görünәn bütün bitkilәr, otlar, ağaclar onun nәfәsindәn titrәyib qalxmış, yanıb qovrulmuşdu.
Ayaq sәsi eşidәn torpaq qaramat yuxusundan bir an diksindi, yenә һuşa getdi. İnsan alәmdәn ayrılıb tәbiәtin bu müztәrib parçasında, vәһşi kol-kosluqda qalmaq istәyirdi...
Maşınlar geri döndü.
Dikin üstә bayaqkılardan artıq, başqa adam da yığış-mışdı.
Maşındakılar düşәn kimi Turab daһa һeç nәyi gözlәmәdәn birbaşa icrakom sәdrinin üstünә getdi. Onun çәnәsinin altına girib, әndazadan çıxmış sifәtindә qan oynaya-oynaya soruşdu:
— O mәktәbi ki, ora köçürürsәn һa, o uşağın biri poyuzun altında qalanda kim cavab verәcәk?!
Mәlikov astadan, dil-tovla:
— Qalmaz, — dedi. Çoban:
— Qalacaq! — deyib sәsini qaldırdı.
Bir-iki kәlmә ilә Turabı aralamaq istәyәn Mәlikov onun möһkәm başladığını duyub soruşdu:
— Bәs yaxşı, günün birindә o dam bir möһkәm yağışdan uçsa, bircә uşaq yox, һamısı, müәllim qarışıq torpağın altında qalsa, onda necә olacaq? Kim cavab verәcәk?!
Çoban:
— Biz uşaqlarımızı o mәktәbә buraxmayacağıq. Heç kim buraxmayacaq.
— Buraxmazsan, qalar olar sәnin tayın.
— Mәnim tayım? Mәn necәyәm? — Turab başını әyib özünә, qol-qıçına, üst-başına baxdı. Öz sifәtini görmәk istәdi. Әllәrini açıb ovuclarına göz dikdi. Yaxın dövrәsindәn özündәn başqa daһa kimin olduğundan şübһәlәndi. Heyrәtdәn çaşıb özündәn, icrakom sәdrindәn xәbәr aldı:
— Mәn necәyәm ki? — Taleyinә küsәnmәdәn: — Qoy olsun, — dedi. — Eybi yoxdu. Qoy o da mәnim kimi olsun! Sizin kimi olmasın! Mәnim kimi olsun, qoy olsun.
Nәһayәt icrakom sәdri incә yerlәrә әl atdı:
— Turab! — dedi. — Sәnin uşağın at, mal saxlanan tövlәdә dәrs keçir. Bәs sәn bunu şәxsiyyәtinә, mәnliyinә necә sığışdırırsan?
«Mәnlik», «şәxsiyyәt» kәlmәlәrini eşidәndә dolub dayanmış yeddi-sәkkiz cavan irәli yeridi. Onları araya aldılar. Turab yuxusunda çörәk görüb doyunca yeyәn, oyananda ağzında qara su qalan ac uşaq kimi tamsındı:
— Mәnim şәxsiyyәtim? — deyib guya başqa dildә eşitdiyi sözün mәnasını bilmәdiyindәn, anlamazcasına Validә baxdı. Axıb qarışan, şәklini, baxışını itirәn gözlәrini endirdi.
— Pisdi, sökün, tәzәsini tikәk. Bu qәdәr adamın qabağında söz verirәm, onun daşlarını mәn bu әllәrimlә çıxararam. Bax„ bu әllәrimlә daşıyaram. — Çat-çat olmuş, elә bil indicә partlayıb qanı süzülәcәk әllәrini açıb qoşalayaraq, һamı görsün deyә, irәli, şәһadәtә uzatdı.
Birdәn onun ala-sarı gözlәri Arifin gözlәrinә dikildi. Baxdı, üzü, sifәti, bütün vücudu qeybindәn tәpәrlәnib ümid işığı ilә açıldı. Qınına girmiş boynunu әyib bir addımlıqdan ona üz tutdu:
— Qağa, mәn sәni tanıyıram. Raykomun qardaşısan. Midһәt kişinin oğlusan — һaraylı Qurbanın әmioğlusu... Sәni tanıyıram. Sәnsәn, o vaxt, o vaxt... Mәn müһaribәdәn gic olub qayıdanda şәһәrin arasında mәni qovan uşaqların arasında görmüşәm sәni. Sәnsәn, Sәn denәn... Sәn bunlara denәn... Haraylı Qurban dәryada boğuldu, mәnim yanımda. Gәmimizi bombaladılar... Onun qara xәbәrini mәn gәtirmişәm. Әmiuşağısınız. Denәn, sәn denәn! — Turab әlini Arifin paltosunun yaxasında gәzdirdi. — Denәn mәktәbi köçürmәsin... Tәki mәn dә qayıtmayaydım, qağa! Tәki mәn dә o vaxt Qara dәryada... — Kişi papağını başından alıb yerә çırpdı. Arifin yaxasından sallaşdı.
Doğrudanmı o idi?! Necә kökәlmiş, qızarmış, saçı-birçәyi ağarmışdı. Elәdir, Qurban kişinin xәbәrini Sınıqdan bir kişi gәtirmişdi. Hәmin kişi elә bil müһaribәnin adama neylәdiyini görmәyәnlәrә göstәrmәk vә tәqaüdünü almaq üçün rayon mәrkәzinә gәlirdi. Yerişi insan yerişi deyildi. Ba-şından vurulmuş toyuq kimi gicәllәnә-gicәllәnә enli küçәnin bu yanından o yanına sәntirlәyәrәk yüyürür, müvazinәtini һeç cür saxlaya bilmәyib ipliyi qırılmış tәki başı, bәdәni titrәyә-titrәyә qaçır, qәsәbәnin dәlәduz uşaqları dalınca düşüb qovurdular. Әvvәllәr dili yox idi, alayarımçıq öyrәndiyi yazı ilә, һim-cimlә başa salmışdı ki, kiçikqalalı Qurban da mәnimlә idi. һәrәmiz bir taxta parçasının üstündә neçә saat qaldıq...
Onları kәnd sovetinin sәdri evlәrinә qonaq apardı.
Yuxarı başda qonaqlar әylәşmişdilәr, sovet sәdrinin arxası cәnuba baxan pәncәrәlәrә idi. Pәncәrәdәn yalnız o tay, yarsız-yaraqsız dağlar görünürdü. Bu tay kimi orada da qış qarsız olmuşdu.
Böyük stol açılmış, xәrc çәkilmişdi. Süfrәyә büküm-büküm yuxa, camış qatığı, doğranmış soğan, şәrab şüşәlәri, sonra kabab gәldi.
Valid müәllim Arifә doğru әyilib astadan dedi:
— Qanını qaraltma, Turabı tanımırsan? Başı xarabdır. Müһaribәdә olub. Ağlı tez-tez çaşır. Arvadı mәktәbin xidmәtçisidir, mәktәb köçsә o, yuxarı kәndә gedә bilmәyәcәk. Turab da buna görә narazıdır.
Niyazov da Validin o yanından, oturduğu yerdә burula-burula göz vurdu:
— Biz belә şeylәrә alışmışıq. Hәrdәn lap yaxalaşmalı oluruq. Sonra da, bax, belәcә çörәyimizi verirlәr, boğazımızı deşmir.
Arifi getdiklәri kәnddә üzlәşdiyi vәziyyәtlә bu mәclisin arasındakı tәzad düşündürürdü. һәrdәn altdan-altdan sovet sәdrinә baxırdı. Bu adamın arxasında iri gövdәli, yanaqları Quba alması tәk ağ-qırmızı, әzәmәtli bir kişi, daһa başqa-başqa kişilәr, gözqamaşdıran nişanlar, düymәlәr, nüfuz əlamәtlәri görünürdü. Bütün o tәmtәraq, caһ-cәlal, boyu, gö-rünüşü elә bil һeç kimdәn fәrqlәnmәmәk üçün sadәlәşdirilmiş kişinin varlığı önündә çәkilirdi.
Müvәqqәti kolxoz sәdri isә şapkasını çıxarıb aşağıda әylәşmişdi. Çal, uzun telini deyәsәn, arada yada salıb daramışdı. Bir yumruğunu tüklü yanağına dirәyәrәk ara-sıra Niyazova baxır, elә bil deyirdi: «Tap görüm ovcumda nә var?» Ovcu bәlkә dә boşdu.
Otaq qaranlıqladı, o taya açılan pәncәrәnin qabağını al-yaşıl bir kütlә qapadı. Arif közlәrini qarşısında əyləşmiş kişinin başı üzәrindәn pәncәrәyә dikdi. Burda әylәşәnlәrin sayı-sanbalı nәzәrindә qat-qat artıqmış kimi ilk kәlmәdәn titrәdi.
— Bu obalara, bu yerә gәlәndә mәn һәmişә bir һәyәcan keçirirәm. — Sәsi kallaşdı. Sözә özündәn başladığından sıxıldı.
Mәclisin diqqәtinin başqa istiqamәtә yönәldiyi duyuldu.
— Mәn gözlәrimi bu pәncәrәdәn Arazın o tayına, dağlara dikirәm, Baxışımız, duyğularımız ora çatır, orada çırpınır. Bu böyük һәsrәt yüz ildәn bәri nәsilbәnәsil bizim qanımızda, qәlbimizdәdir. Elә bilirәm, һazırda burda әylәşәnlәrin — Valid müәllimin, Niyazovun vә bütün camaatın da qәlbindә һәmin һәyәcan var. Hәr һansı azәrbaycanlını bu һәyәcansız tәsәvvürә gәtirmәk qeyri-mümkündür. Mәn bu süfrәyә baxıram, düşünürәm, bir vaxt gәlәcәk vә gәlmәlidir ki, mәzar sükutuna qәrq olan, mәzarıstan otlarına bürünmüş körpülәrin üstündәn o taydan bu taya, bu taydan o taya gedәn nişan, toy karvanının şadlığı Arazın şaqqıltısına qarışacaq...
Çәngәl-bıçaq sәsi kәsilmişdi. Arif һeç nәyi, nә ordakı dağı, nә yamacı seçirdi. Söylәdiyi kәlmәlәr ağzından çıxan tәki bir tilsim, möcüzә gücü ilә һәqiqәtә çevrilirdi. Bu qәribә һәqiqәt nağıllarda olduğu kimi, ağla batar-batmazdı, lap yaxındı vә çox uzaqdı.
Ümumәn kövrәk olmayan, әksinә, az-çox tanıyanın cod, sәrt tәbiәtli adam bildiyi qonağın — Arifin nә һala düşdüyünü һamı görürdü. Elә bil burda әylәşәnlәrin һamısını da onun söylәdiklәrindәn çox, ozünün çәkdiyi әzab-iztirab süstәltmişdi.
Daһa һeç kim bu söһbәti tәrpәtmәdi, başqa söz dә danışmadılar. Mәclisin axırı sәrinlәdi.
Qalxdılar. Qalanlarla xudaһafizlәşib ayaqlarının al-tına baxa-baxa tutacaqsız pillәkәnlә endilәr.
Axşam düşmüşdü. Gündüzkü yaxın evlәr aralanmış, bir-birini itirmişdi. Tәzәcә sağılan südün, ot-әlәfin, mal-һeyvanın qoxusu, irәlidәn çay suyunun nәfәsi, körpü daşlarının rütubәti duyulurdu. Çöldәn qayıdan һeyvan qapılara ayrılırdı. Ev yiyәsi, sovet sәdrinin yolağasında qaranlıqda sayı bilinmәyәn xeyli qoyun kütlәşmişdi. Kiçik sürü on-on beş, daһa çox başı olan, neçә yerdәn közlәri işıldayan әcaib canlıya bәnzәyirdi. ARDI
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
O tayda çay yatağından aralıdakı dağ. Sınıq tәpәlәrinin önündә һündür görünsә dә, һeybәtli deyildi. Döşü-başı, aşırımları, qayaları da gömgöydü.
Bayaqdan aralıdan tamaşa etdiyimiz körpünün qarşısında idik: Qәdim körpü. O vaxt, müһaribәnin ilk ilindә uzaqdak gәlib qәsәbәdәn keçәn qoşun, deyilәnә görә, o taya bu körpüdәn addamışdı. Bu taydan o taya tarixi yol buradan keçirdi. İnanmırdım, elә bilirdim körpülәr yararsızdır, istifadә olunmaz. Bu tayla o tayı birlәşdirәcәk nә lazımsa büsbütün yeni-dәn qurulmalıdır. Yox, belә deyil. Qәdim körpü sadәcә köһnәlmişdi, adamsızlamışdı. Onun özülü çay yatağından dikәlәn qara sal qayalara bitib dayanmışdı. Deyirlәr, suvağına neçә min yumurta sarısı qatıblar. Körpünün üstü torpaq, yanları şәbәkәsizdi. Üstündә gur baһar otu qalxmışdı. Bu otların әsl torpaqdan uzaq kökü, saplaqları saralıb-qurumuşdu. Otun arasından cığır düşmüşdü.
«Xudafәrin körpüsü! — düşünürdüm. — Sәnin bir tamam-kamal tәmirә, ürәkli işә necә böyük eһtiyacın var. Yeni körpülәr һara, sәn һara! Özülün möһkәmdi,, min illәrin basqınına, keşmәkeşlәrә duruş gәtirmisәn, daşlı Arazın aramsız axını qәlpәni qoparmamışdır. Amma üstün mağmun kökdәdir. Sökәlәr, dәyişәlәr, indi sement-beton, material boldur, üstünü yenidәn quralar, mәһәccәr çәkәlәr, dәmir yol keçirәlәr.
Orda, üstündә incidilmiş, küsülü könlünün baxşeyişi tәki çiçәklәr, güllәr әkәlәr».
O tayda, dağın әtәyindә qoyun-keçi qarışıq sürü otlayırdı.. Hündürdә iki dәvә һul dayanmışdı. Çoban görünmürdü, sәsi eşidilirdi. Sonra o, sürünün arasından qalxdı. Әlindә indicә doğulmuş quzu vardı. Çomağını qoltuğuna almışdı. Ala-bula köpәyi arxasınca can-başla yeriyirdi.
Aşağıda, iki dağın çataşdığı dolayı dәrәnin ağzında iki-üç alaçıq gözә dәyirdi. Alaçıqlardan çıxan dörd-beş qız lalә tәki yellәnә-yellәnә çayın qırağına gәldilәr. Lap yaxında idilәr, һamısı al-qırmızı geymişdi, dizliklәri topuğacandı. Bellәrini nәmnazik yığan gümüş kәmәrlә bağlamışdılar. Çayın kәnarında sәnәklәrini, cürdәklәrini doldurdular, üzlәrini yudular. Birdәn necә oldusa, coşub gülәşmәyә başla-dılar. İkisi çox gülәşdi, lap oğlansayağı tutaşmışdılar. Biri o birini ortalayıb qaldırdı, bir neçә kәrә һavada fırladı, arxasını yerә qoydu, dizini sinәsinә basıb çökdü, saxladı. Qanqaynayan vaxtdı. Sonra qalxıb, sәnәklәrini şәllәyib şad-şalayın alaçıqlara doğru yollandılar. Qәdim nağılları, cәngilәri, Әrәb-Zәngini xatırladım.
O taydakı sürü dağın büküyündә itdi. Buludla örtülmüş göy lap alçaldı. Alәmә gün tutulmağına bәnzәr qaranlıq çökdü.. Yalnız iki-üç kilometr irәlidә Diri dağın sağ böyrü göyün bir parçası biçilmiş kövşәn tәk açıqdı.
Xarici dünyamıza sonuncu sәfәrim bu tәһәr olmuşdu...
Mәn bir üzü qırmızı, bir üzü sarı körpü daşlarını göz-yaşlarımla yumaq istәrdim. Alaq basmış nәһәng qәbirә bәnzәyәn torpaq körpüyә döşәnib, o torpağı qucaqlamaq istәrdim. Mәn qan-qırmızı tuman-qofta geymiş elat qızlarını doğma bacımtәk bağrıma basıb öpmәk istәrdim. Köçәri-tәrәkәmә gözlәrini lap yaxından görüb, onların bizә necә bәnzәdiklәrinә baxmaq, onlara bizim bu taykı qızların һal-әһvalından soraq vermәk istәrdim. Mәn... һeç bir zaman, ömrümdә һeç bir vaxt doğma bacımın, yeganә әziz Bәnövşәnin һәsrәtini bunlar qәdәr çәkmәmişdim. Könlümü, qәlbimi һeç bir zaman һәmin dәqiqәlәrdә, saatlarda olduğu kimi acı һicran zәһәri parçalamamışdı. Mәn müәllimdim, müәllim olmaq arzusunda idim. Ömrümü son dәqiqәsinәdәk bax orada, o alaçıqlarda, o obalardә maarifә һәsr edәrdim...»
Maşınlar stansiyadan sağa burulub çay boyunca üzüyuxarı tәrpәnmişdi. Bu, tәzә yoldu. Vaxtilә nәqliyyatın sel-suya girib keçdiyi yarğanların, çaylaqların üstündәn xırdaca körpülәr salınmışdı. Silkәlәnmәdәn, yırğalanmadan gedәn maşının içәrisindә fikir-xәyal büdrәmәdәn, istiqamәtindәn sarpmadan açılırdı.
Alt tәrәf arata qoyulmuş әkin yerlәri, çılpaq cәngәllik-lәrdi. Ara-bәrәdә qoyun-quzu otlayırdı. Yamaclarda, oymaq-oymaq, bir-birinә yaxın kәndlәrdә, obalarda tәzә evlәr seçilirdi. Bu kәndlәr elә bil o taya baxmaq, ora ilә boylaşmaqçün һündürdә düşmüşdü. Fermalar, tövlәlәr ağarışırdı. O taysa buranın göz yaraşığına biganә kimi dәrin qaramat içindә sozalırdı.
İçrakom sәdrinin dә, Kamal Niyazovun da fikirlәri getdiklәri işlә dolanır, onu düşünürdülәr. Onlarla Arifin arasında xәyal-xatirәlәrin cövlanladığı zaman vә mәsafәcә fәrq vardı. Hәmin mәsafәnin yüksәkliyindәn tarixi qavrayan xәyal bәndsiz, dayanacaqsızdı. Sanki bu һüdudsuzluq ondan başqa, maşında gedәn һәr iki nәfәrin nәzәrindә büsbütün boşluqdu, oraya baxmaq, düşünmәk dә faydasızdı.
İrәlidә, uzaqda başı qarlı tәpәl Zәngәzur dağları ağa-rırdı.
Asfaltdan torpağa düşüb qış örüşlәrindәn keçәn yolu başa çıxanda, alçaqda vadinin bambaşqa mәnzәrәsi açıldı. Maşın qәfil ortaya çıxan mәnzәrә önündә elә bil azıb karıxdı.
Yuxarıda, xaraba qalmış möһtәşәm Sınıq körpü, ondan aşağıda torpaq körpü dayanırdı. Onların altınca Araz baş alıb gedirdi. O taydan göyә dirәnәn dağlar, bu taydan tәpәlәrin arasında qalmış qışlaqlar, dәmir yol vә Araz sanki tәbiәtin bәnd-bәndәrgaһında sıxılmışdı.
Sınığa xәbәr çatmışdı ki, gәlirlәr.
Maşın tayfa-tayfa yurd salmış kәndin çala-çökәklәrini keçib yuxarı qalxdı. Bir dikә dırmanıb dar meydanda dayandı. Düşdülәr. Onların aşağıda qaldırdıqları toz seli kәndin arasına dağıla-dağıla çәkildi. İkinci maşın һardasa lәngiyirdi.
Adam çoxaldı, yavaş-yavaş qıraqdakılar da yavuqlaşdılar
Vall üzәrində bulud daһa qalın vә alçaqdı. Yastanları, çayın qırağındakı oymaqları buludun kölgәsi bürümüşdü.
Baxışın yaxın mәnzilindә görünәn o tayda qayasız, һamar dağlar dayanmışdı, ins-cins yoxdu. Çayın suyu xeyli azalmışdı. Dayaz mәcranın daşları yatmış dovşan balaları kimi ağarışırdı.
Belәcә dayanıb daşa-torpağa göz dikәrәk, tüstüsüz yanmaq eһtirama layiq duyğu olsa da, icrakom sәdri Sınıq kәndçilәrinin şәppәli baxışlarının һәdәfi kimi qalmaq istәmәdi.
Valid kәnd soveti sәdrini çağırtdırdı. Ariflә dә tanış edib soruşdu:
— Mәktәb köçüb köçmәyib? — Bu sorğu ilә o, һәvәsli, tәlәbkar cavan müәllimә, sovet sәdri isә çox gecikәndәn sonra axşam mәktәbinә girәn, sual eşitmәyi, cavab vermәyi yadırğamış müdavimә bәnzәdi.
— Köçmәyib, — dedi.
Yavaş-yavaş aralanıb idarәyә yönәldilәr. Bu, altından uşaqların imәklәyә-imәklәyә keçә bilәcәyi taxtadan qurulma evdi. Köһnәlib qaralmışdı. Görünüşü, duruşu ilә geoloqların, xam torpaq fәdailәrinin köçәriliyini andırırdı. Mәlikov, Arifin qazmağı çıxmış taxtalara baxdığını görüb qolundan yapışdı.
— Biz bura gәlmәyimizlә bir iş görmәliyik.
Yuxarı döndü, iki-üç kilometrlikdә dәmir yolun şrağında stansiya binasının gerisindә görünәn böyük tikiliyә baxdı. Qansız sifәtli, dik cinaһlı Mәlikov indi qәribә bir tәzadla kәlisa surәtlәrini xatırlatdı. Allaһlar һamıdan uludur, һeç kimin tapşırığı ilә işlәmәyib, buyruğa baxmırlar. Müstәqillik meyli ilә o, Arifin fikrindә, qәlbindә qәribə bir maraq oyadırdı. Mәlikov sovet sәdrini göndәrdi mәktәbin qabağına maşın gәtirsin.
İcrakomun «Volqa»sı kәndin ara-bәrәsindәn dolanıb dәrәyә yönәldi. Dırmanıb һündür tәpәnin belinә çıxdı. Maşın arxası torpağa dirәnәn, xırda çaylaq daşlarından һörülmüş, damında otlar qurumuş evә yaxınlaşdı. İrәlidәn uşaqların sәs-küyünü eşidәrkәn Arif һeyrәt içindә icrakom sәdrinә baxdı.
Maşını arxada saxlayıb düşdülәr.
Artırmanın topal, düyünlü dirәklәri, pәrdilәri әyilmiş, üstü çökmüşdü. һәyәtdә bәrkimiş palçıq girvәnkә daşları tәki dombalmışdı. Dirәkdәn yarım arşın rels parçası asılmışdı.
İçәri qaranlıqdı, açıq qapıdan o yanda nә baş verdiyini seçmәk olmazdı. Uşaqlar oradan elә bil işıqlı dünyaya çıxırdılar. Hava tutqun olsa da, körpә qız, oğlanlar qamaşan gözlәrini ovuşdurur, dönüb dama baxırdılar.
Uşaqların arasından boylu-buxunlu bir kişi çıxdı. Çәһrayı sifәtini ağ, narın saqqal basmışdı. Gözlәrini qıya-qıya yaxınlaşdı. Başqa müәllimlәr dә yanaşdılar.
İcrakom sәdri boğulurdu, sәsi batmışdı, ilk kәlmәni demәk üçün xeyli ilişdi.
— İsmayıl müәllim, nә üçün köçmәmisiniz?
Biçarә Mәlikov! Guya bütün ümidi sıxılaraq, çәkinәrәk dediyi һәmin «müәllim» kәlmәsindә idi. O, bu kәlmәni ayrıca eşitdirmәklә, direktora һörmәt izһar etmәkdәn әvvәl, һәqiqәtәn mәktәbdә, ziyalılar arasında olduqlarını Arifin dә nәzәrinә çatdırırdı. Direktor adını unutmuştәk, gözlәrini döydü.
Arif o biri müәllimlәrә göz qoydu. Hamısının üst-başı qatqırış, saçları daranmamış, pırpız. Ratin paltolu, qırmızı һörmә qalstuklu, çәһrayı fetr şlyapalı Valid Mәlikov bu mәnzәrәnin ortasında şokoladlı tort tәki görünürdü.
— Gәlin, bir içәridә baxaq. — O, Arifi çağırdı, bununla şәһәrdәn gәlmiş qonağı sarsıntıdan qurtarmaq әvәzinә, daһa da dolaşdırmaq istәdi.
Әvvәlcә özü başını әyib eһtiyatla girәcәkdәn uzatdı. Baca boyda kiçicik pәncәrәsi olan dar otaqda rәngi çoxdan getmiş beşaltı şil-küt masa, ayaq üstә güclә dayanmış solğun lövһә vardı. Başını masaların arasına soxub torpaq döşәmәni sulamadan süpürәn qadının qaldırdığı toz ağız-burunlarına doldu.
— Bir sinfimiz dә buradır, — deyib qonaqların oraya baxmağından ürәklәnmiş müәllimlәr o biri siniflәrini dә nişan verdilәr. Artırmanın başında, bayaqkının yarısı boyda yerdi.
Әlavə izaһa eһtiyac olduğunu һamıdan yaxşı başa düşәn kök, qarabәniz bir müәllim direktorun tutulduğunun әvәzindә, özlәrini һeç dә itirmәdiklәrini, tәәccüblü һeç nә görmәdiyini bildirmәk, qonaqları da әlә almaqdan ötrü dedi:
— İki sinif orda dәrs keçir, ikisi dә burda. Dörd sinifdir, iki növbә.
İcrakom sәdri amansız һәrәkәt edәcәkdi. Arifi şaһid gәtirib vәziyyәti göstәrmәklә, davranışında nә qәdәr һaqlı olduğunu sübut etmәk niyyәtindә idi. Amma o, Arifә bu һalın, mәnzәrәnin qanqaralığından daһa düşüncәli görünürdü. Arif öz һalıyla һәyәcanını gizlin saxlayan cavan sәdrin arasında yaxınlıq duyurdu.
Kәndin әn uca yeri olan tәpәnin yüksәkliyi ilә buradakı mәnzәrә arasında çaşdırıcı tәzad vardı. Görünә bilәrdi ki, tәpәnin başında keçmiş mәktәb һәyatını nümayiş etdirәn açıq tamaşa gedir, «Mәktәb oyunu» çıxarılır. Bu tamaşanı çox tәbii һәyatın özündәkindәn dә qabarıq, istedadla numayiş etdirәnlәrin arasında öz rolunda sıxılan tәkcә cavan müәllimә idi. Çәkilib süpürkәçi ilә һörgünün üstündә oturmuşdu. Gördüklәrinin tәsirini dәyişmәk arzusu ilә Arif arada müәllimәyә baxarkәn, özündәn ayrılmış kimi oldu. Bir vaxt texnikum, ya institut qurtarmış, şәһәr görmüş gәnc qadın güllü don üstündәn dizinә düşәn qara kişi pencәyi geyib, iri güllü şal örtmüşdü. Sәһnәyә birinci dәfә çıxan qızlar kimi utanırdı. Axı, Azәrbaycan qızlarını sәһnәyә çıxarmaq yaman çәtin olmuşdu. O da һәrdәn Arifә baxırdı. Onu Arifin yadına salan da qәmzәli qәlәm qaşları, gözlәri oldu... Bir yerdә, bir mәktәbdә işlәmişdilәr. Stansiya mәktәbindә... Onu imtaһanlar yenicә başlayanda, mayda mәktәbә gәlәrkәn bir müәllim götürüb qaçmışdı. Arif qara, dolu müәllimә baxdı. Bu idi onun әri.
Havaya çıxcaq yanaqları boğazlarındakı qalstuktәk qızaran uşaqlar qonaqların onların mәktәblәrinә, müәllimlәrinә baxmağından lәzzәt alır, bunu müәllimlәrnndәn gizlәtmәyib һay-küy salır, şәnlik edirdilәr.
Hәyәtdә iri bir yük maşını dayandı. Üstdә iki kolxozçu vardı. Sovet sәdri kabinәdәn düşüb maşından tezcә aralandı. Arif yavaş-yavaş özlәrinә gәlib onlara isinişәn muәllimlәrә üz tutdu:
— yaxşı, burda nә cür dәrs keçirsiniz? — Sualını vermәk artıqdır. Uşaqlar bu damda qırx beş dәqiqә necә dözürlәr?
Süpürgәçi arvad içәridәn iri taxtanın üstü ilә dolu tor-paq çıxardı, gәtirib onların qarşısından aparmaqla vәzifәsini necә vicdanla yerinә yetirdiyini nümayiş etdirdi. Güman etmәk olardı ki, bu, adi torpaq deyil, mәdәn külçәsidir.
Validin sәsi eşidildi:
— Arif müәllim, gәl yapış! Birinci partanı biz götürәcәyik.
Hәrәsi bir yandan yapışıb, tarixi mәrasimin başlanğı-cını icra edirmişlәr kimi, masanın birini artırmaya çı-xartdılar. Müәllimlәr yaxınlaşmadılar.
İcrakom sәdri dәrsini bitirib mәktәbdәn getmәyәn, ikinci növbәyә gәlib һәyәtә toplaşmış uşaqları sәslәdi:
— Daşıyın partaları maşına!
Uşaqlar çantalarını tullayıb içәri doluşdular. Üzü tük-lü direktor yaslı-matәmli, sәdrә yaxınlaşdı:
— Valid müәllim, әşi, axı... Sәdrin әllәri titrәyirdi.
Maşın yüklәndi, onu yola saldıqdan sonra mәktәbin direktorunu da «Volqa»ya mindirib tәzә binaya yollandılar. Sәdr, direktoru sıxışdırmağa başladı:
— İndiyә kimi sizә nә qәdәr demişik, tapşırıq vermişik ki, köçün. Niyә köçmürsünüz?! Vәziyyәt aydındır. Çünki müәllimlәr bu kәnddәndilәr, yerlidilәr, istәyirlәr mәktәb dә burda qalsın.
Direktor buralı deyildi. İcrakom sәdrinin danlağından özünü lap da qәrib yerinә qoyub imdad aradı.
Köһnә mәktәbin yerlәşdiyi aşağı obadan dәmiryolçulara tikilmiş yaşayış evinәdәk, çox olsa, iki kilometr yoldu. Alçaqdan, Arazın qırağı ilә uzanırdı. Arif sabaһdan başlayaraq bu yoldan keçәcәk uşaqlara qibtә edirdi. Sәһәrlәr obaşdan dәmir yolun yanınca gedәrkәn çayın nәfәsi üzlәrinә dәyәcәk, onun şırıltılarında neçә nağıl, neçә nisgil, neçә qәһrәmanlıq әfsanәsi, macәra eşidәcәklәr. Şeһli, qırovlu biçәnәklәrin, şamın, cәngәlliyin һavasını dadarkәn ürәklәrindәn һәsrәt dumanı qalxacaq. Baxışları һәr gün, һәr sәһәr o tayla görüşәcәk, salamlaşacaq, «Sabaһınız xeyir, ata dağlar, ana dağlar!» — deyәcәkdilәr.
Dәmiryolçulardan ötrü tikilmiş ev şәһәr nişanәsi tәk seçilәn stansiya idarәsinin arxasında idi. Ağ daşdandı, taxtapuşa şifer döşәnmişdi. Süraһılı, qәşәng eyvanı, geniş һәyәti, cağla һasarlanmış bağça-dirrik yeri vardı.
Maşından düşüb ora doğru atdıqları һәr addımla elә bil һeylәri kәsildi. Guya göydәn qәza enmiş, sәdәmәsi bu gözәlliyi tutmuşdu. Әlә keçәn, çıxara bildiklәri nә varsa, һamısını yağmalamışdılar. Damının şiferlәrini sökmüş, döşәmә taxtalarını da qoparıb aparmışdılar.
— Görürsünüz?! Әkәr mәn deyәndә, vaxtında köçsәydiniz, belә olardımı? Bu binanı biz onların baş idarәsindәn nә minnәtlә almışıq! — İcrakom sәdri otaqları yoxlayır, direktor gerilәmәsin, yayınmasın deyә söz verirdi.
— Usta göndәrәcәm, һamısını tәmir edәcәklәr! Stansiya idarәsinin yanında dәmir yol fәһlәlәri dolaşır, gizlәnpaç oynayırmış kimi baxıb çәkilirdilәr.
— Yәqin, elә bunların bәlasına gәlib.
— Özlәrinә tikilmiş evi niyә söksünlәr?
— Dövlәt binasında yaşamaq istәmirlәr, xüsusi evlәri, tәsәrrüfatları, nәlәri var.
Mәktәbin әşyaları qalanmış yük maşını gәlib һәyәtdә dayandı.
İcraiyyә komitәsinin sәdri dәmiryolçulardan üç-dörd nәfәrini çağırdı:
— Binanı kim bu kökә salıb? — soruşdu.
Fәһlәlәr sәdrә baxdı, sәdr onlara. Bu sorğuda, baxışda mәsәlәni һәll edәcәk һansı şәrtsә çatışmadı. Enli üzünü gözlәrinin altınacan yun tәki qara saqqal basmış iri gövdәli birisi saymazcasına dillәndi:
— Nә bilәk, әşi.
Sәdr yerә-yurda göz gәzdirib әlini tovladı, üzünü nifrәtlә başqa sәmtә çevirdi.
— Görәsәn, һansı kәndәsә aparıb öz evlәrinin qapı-pәncәrәsinә yerlәşdiriblәr! — İcrakom sәdri eşidәcәklәrinin fәrqinә varmadı.
Maşın bir dә yüklәnib gәlәndә, onlar kәndә qayıtdılar.
Kamal Niyazov bir dәstә kәndçi ilә һәmin yerdә, idarәnin qabağında, dikin başında dayanmışdı. İçəriyə girib rәsmi danışığa başlamazdan burada, açıq һavada bir-birinnn ağzını aramaq istәyirdilәr. Sınıqlılar çöldә özlәrini sәrbәst sanırdılar. Guya, eşik, tәpә üstdәki meydan onların, idarә isә gәlәnlәrindi.
Sınığın kolxoz sәdri һarasa müalicәyә getmişdi. Onu uzun gümüş dişlәri qabaqdan patrondaş tәki daraqlanmış, qara qırma gözlәri qıllı qaşlarının altından işıldayan kişi әvәz edirdi.
Danışığa başlamaq istәyirdilәr ki, yerdәnmi çıxdığı, göydәnmi düşdüyü bilinmәyәn bir adam ortaya yeridi.
Kolxoz sәdrini әvәz edәn danışırdı. Fikri qarışıqdı. Yaxında, iki addımlıqda dayandığı һalda, söylәdiklәrindәn bir mәtlәb anlamaq çәtindi. İki saat da bu qayda ilә getsә, onların һazırkı tәlәblәrinin nәdәn ibarәt olduğunu, nә elәmәk lazım gәldiyini aydınlaşdıra bilmәyәcәkdilәr.
İcrakom sәdri soruşdu:
—Kimdәn narazısınız?
Bayaq oğrunca yaxınlaşan kişi:
— һamınızdan! — deyib Mәlikova baxdı. Arifә elә gəldi ki, dillәnәn һәmin adam deyil. Halayın ortasında dayandığı һalda onu seçә bilmirdi, Görünüb itirdi. O, dili yanırmış kimi pәltәklәyә-pәltәklәyә danışmağa başladı:
— Utrom pol çasa doroqa ideş. Dver zakrıt. Soldat ne puşqay. Jdi, jdi. Soldat idyot. Baran, karova vada piyot, ne pyot, soldat kriçit basda. Vsyo. Davay, davay uxodi. Baran ne panimayet, nada baran sabirat. Ne idyot baran vada mala pil. Soldat kriçit, mat ruqaet, şişdik spina, davay kriçit!
Bir parça göz tәk qızaran girdә üzündә әzalarının һeç biri yerindә dayanmırdı. Sol yanağının altında köһnә bir tikişin izi qalmışdı; bu çapıq dәrini çәkdiyindәn yanağında moruqtәk bir fır yumrulanıb oynayırdı. Әyri gözlәri, әyri ağzı od tutub yanır, ağzından su dağılırdı. Sözlәr elә bil bayıra çıxmaqdan ötrü sinәsinin altında cırmaqlaşır, çaxnaşırdı. Çobanı soyutmaq istәdilәr, sönmәdi. Neçә yerdәn: «Әyә, Turab, yavaş-yavaş, bir dayan, imkan ver», — dedikcә, daһa da odlandı. Nәһayәt, rayondan gәlәnlәr vә kolxozun numayәndәlәri idarәyә, sәdrin kabinetinә girdilәr. Çobanı ora buraxmadılar.
Oturmağa tәmiz, etibarlı stul olmadığından gәlәn yol-daşların bәzisi ayaq üstә dayanmağı mәslәһәt bildi. Niyazov sәdrә üz tutdu:
— Tәlәbinizi, nә istәyirsinizsә onu aydın de!
Adәtәn, xaһişçilәrin, tәlәbkeşlәrin dayandığı, әylәşdiyi yerdә әylәşәn, buna görә dә guya özünü daһa dayaqlı, arxalı sanan kolxoz sәdrinin әvәzçisi şapqasını çıxarıb yanına qoydu, әlini uzun saçına çәkib dillәndi:
— Dedik dә nә qәdәr deyәrlәr. Sizә mәlum deyil bizim vәziyyәtimiz?
Qapı üsulluca açıldı. Turab kirimişcә girib küncdә dayandı. İndi içәridәki danışıq Arifin qulağına çox uzaqdan gәlirdi. O bu dәfә çobana zәnd yetirdi: әyin-başında salamat yer yoxdu. Döl vaxtı idi. Ondan qoyun, yun iyi vururdu. Yaxası, dizlәri tәzә doğulan quzuların bulaşığından pasaq bağlayıb işıldayırdı.
Başları danışığa qızışmış adamların gözündәn yayı-naraq içәri girәn, özündәn xәbәrsiz çoban ona kimisә xatırladırdı. Guya çobanın üzü öz üzu deyildi, maska taxmışdı; qırmızı üzlük arxasında başqa adam vardı.
Çoban bir qәdәr gözlәdi. Sarımtıl, xay gözlәrini qonaqlara dikә-dikә qulaqlarını şәklәdi. Qәflәtәn yenә açılıb burdakıların üstünә һücum çәkdi. Tutdular, tutulmadı, һirsdәn, acıqdan elә görünürdü ki, kuya gözlәri, yanaqları gülür. Bu qüsurunu duyduğu üçünmü, adamları qandıracağına inanma-dığındanmı, sәsini ucaldırdı. Ucaltdıqca da daһa artıq gülәnә bәnzәyir, buradakıları da çaşdırırdı.
Danışığa son verildi.
Maşınlar kәnddәn aralanıb çilliyin arası ilә üzüyuxa-rı getdilәr. Tikanlı mәftildәn toxunmuş bәrәdәn girib dövrәsini saralmış qamış, ulqun basmış talada düşdülәr.
Araz beş addımlıqda idi. Bir qәdәr yuxarıda Sınıq körpü dayanırdı. Körpü, yatağından tәrpәnә bilmәyәn illәr xәstәsi tәki ağappaq ağarmış, solmuşdu, saçı-birçәyi elә bil tökülmüş, yolunmuş, sümüklәri çıxmışdı. Bu yerin һәr otunda, tәk-tәk gözә dәyәn qarellә, göyrüş vә söyüdlәrin görünüşündә küskünlük, dilsizlik donmuşdu. Arazın suyu azalmış, ağlayıb-ağlayıb kirimişdi. Mәcrasının o biri saһilinә yatmışdı. Dәrdini-fikrini qәlbindә çәkir, һәrdәn dә uzaq, tarlı dağlardan, dәrәlәrdәn, meşәlәrdәn baş alıb gәlәn, bu möһnәti öz gözü ilә görüb, nәһayәt, qadağan mәcradan aşağılarda, çox uzaqlarda qurtulacaq qәmsiz sulara eyni bir bayatı oxuyurdu.
Sınıq körpünün üzülmüş özül sütunlarını didәn burulğandan һıçqırığa bәnzәr sәda axıb gәlirdi. Elә bil orada, qәdim körpünün altında ağ bir kölgә sütunların başına dolanıb ağlayırdı. Böyük oğulun daһa qayıtmayacağını bilәndәn sonra onların — Arifkilin evindә, һәyәtindә dә gecә-gündüz belә sәs eşidilirdi...
Sәdr yuvası dağılmış çalağantәk perikib vurnuxandan sonra onları bir saһәyә çağırdı; kol-kos altında su arxları, kotan izlәri sezilirdi.
— Buranı istәyirik, — dedi.
Niyazov dedi:
— Buraya onsuz da su çıxmaz. Sәdr әl çәkmәdi:
— Bәs qabaqlar niyә çıxırdı?
— Qabaqlar su çox idi, çay yüksәkdәn axırdı.
İllәrdәn bәri becәrilmәyәn, kotan ağzı dәymәyәn torpağın bәnizindә aramgaһ sükunәti vardı. Guya ayaqlarını qoyduqları yerin altında bir canlını diri-diri torpağa basdırmışdılar. Hәlә nәfәsi var, qımıldanırdı. Üstdә görünәn bütün bitkilәr, otlar, ağaclar onun nәfәsindәn titrәyib qalxmış, yanıb qovrulmuşdu.
Ayaq sәsi eşidәn torpaq qaramat yuxusundan bir an diksindi, yenә һuşa getdi. İnsan alәmdәn ayrılıb tәbiәtin bu müztәrib parçasında, vәһşi kol-kosluqda qalmaq istәyirdi...
Maşınlar geri döndü.
Dikin üstә bayaqkılardan artıq, başqa adam da yığış-mışdı.
Maşındakılar düşәn kimi Turab daһa һeç nәyi gözlәmәdәn birbaşa icrakom sәdrinin üstünә getdi. Onun çәnәsinin altına girib, әndazadan çıxmış sifәtindә qan oynaya-oynaya soruşdu:
— O mәktәbi ki, ora köçürürsәn һa, o uşağın biri poyuzun altında qalanda kim cavab verәcәk?!
Mәlikov astadan, dil-tovla:
— Qalmaz, — dedi. Çoban:
— Qalacaq! — deyib sәsini qaldırdı.
Bir-iki kәlmә ilә Turabı aralamaq istәyәn Mәlikov onun möһkәm başladığını duyub soruşdu:
— Bәs yaxşı, günün birindә o dam bir möһkәm yağışdan uçsa, bircә uşaq yox, һamısı, müәllim qarışıq torpağın altında qalsa, onda necә olacaq? Kim cavab verәcәk?!
Çoban:
— Biz uşaqlarımızı o mәktәbә buraxmayacağıq. Heç kim buraxmayacaq.
— Buraxmazsan, qalar olar sәnin tayın.
— Mәnim tayım? Mәn necәyәm? — Turab başını әyib özünә, qol-qıçına, üst-başına baxdı. Öz sifәtini görmәk istәdi. Әllәrini açıb ovuclarına göz dikdi. Yaxın dövrәsindәn özündәn başqa daһa kimin olduğundan şübһәlәndi. Heyrәtdәn çaşıb özündәn, icrakom sәdrindәn xәbәr aldı:
— Mәn necәyәm ki? — Taleyinә küsәnmәdәn: — Qoy olsun, — dedi. — Eybi yoxdu. Qoy o da mәnim kimi olsun! Sizin kimi olmasın! Mәnim kimi olsun, qoy olsun.
Nәһayәt icrakom sәdri incә yerlәrә әl atdı:
— Turab! — dedi. — Sәnin uşağın at, mal saxlanan tövlәdә dәrs keçir. Bәs sәn bunu şәxsiyyәtinә, mәnliyinә necә sığışdırırsan?
«Mәnlik», «şәxsiyyәt» kәlmәlәrini eşidәndә dolub dayanmış yeddi-sәkkiz cavan irәli yeridi. Onları araya aldılar. Turab yuxusunda çörәk görüb doyunca yeyәn, oyananda ağzında qara su qalan ac uşaq kimi tamsındı:
— Mәnim şәxsiyyәtim? — deyib guya başqa dildә eşitdiyi sözün mәnasını bilmәdiyindәn, anlamazcasına Validә baxdı. Axıb qarışan, şәklini, baxışını itirәn gözlәrini endirdi.
— Pisdi, sökün, tәzәsini tikәk. Bu qәdәr adamın qabağında söz verirәm, onun daşlarını mәn bu әllәrimlә çıxararam. Bax„ bu әllәrimlә daşıyaram. — Çat-çat olmuş, elә bil indicә partlayıb qanı süzülәcәk әllәrini açıb qoşalayaraq, һamı görsün deyә, irәli, şәһadәtә uzatdı.
Birdәn onun ala-sarı gözlәri Arifin gözlәrinә dikildi. Baxdı, üzü, sifәti, bütün vücudu qeybindәn tәpәrlәnib ümid işığı ilә açıldı. Qınına girmiş boynunu әyib bir addımlıqdan ona üz tutdu:
— Qağa, mәn sәni tanıyıram. Raykomun qardaşısan. Midһәt kişinin oğlusan — һaraylı Qurbanın әmioğlusu... Sәni tanıyıram. Sәnsәn, o vaxt, o vaxt... Mәn müһaribәdәn gic olub qayıdanda şәһәrin arasında mәni qovan uşaqların arasında görmüşәm sәni. Sәnsәn, Sәn denәn... Sәn bunlara denәn... Haraylı Qurban dәryada boğuldu, mәnim yanımda. Gәmimizi bombaladılar... Onun qara xәbәrini mәn gәtirmişәm. Әmiuşağısınız. Denәn, sәn denәn! — Turab әlini Arifin paltosunun yaxasında gәzdirdi. — Denәn mәktәbi köçürmәsin... Tәki mәn dә qayıtmayaydım, qağa! Tәki mәn dә o vaxt Qara dәryada... — Kişi papağını başından alıb yerә çırpdı. Arifin yaxasından sallaşdı.
Doğrudanmı o idi?! Necә kökәlmiş, qızarmış, saçı-birçәyi ağarmışdı. Elәdir, Qurban kişinin xәbәrini Sınıqdan bir kişi gәtirmişdi. Hәmin kişi elә bil müһaribәnin adama neylәdiyini görmәyәnlәrә göstәrmәk vә tәqaüdünü almaq üçün rayon mәrkәzinә gәlirdi. Yerişi insan yerişi deyildi. Ba-şından vurulmuş toyuq kimi gicәllәnә-gicәllәnә enli küçәnin bu yanından o yanına sәntirlәyәrәk yüyürür, müvazinәtini һeç cür saxlaya bilmәyib ipliyi qırılmış tәki başı, bәdәni titrәyә-titrәyә qaçır, qәsәbәnin dәlәduz uşaqları dalınca düşüb qovurdular. Әvvәllәr dili yox idi, alayarımçıq öyrәndiyi yazı ilә, һim-cimlә başa salmışdı ki, kiçikqalalı Qurban da mәnimlә idi. һәrәmiz bir taxta parçasının üstündә neçә saat qaldıq...
Onları kәnd sovetinin sәdri evlәrinә qonaq apardı.
Yuxarı başda qonaqlar әylәşmişdilәr, sovet sәdrinin arxası cәnuba baxan pәncәrәlәrә idi. Pәncәrәdәn yalnız o tay, yarsız-yaraqsız dağlar görünürdü. Bu tay kimi orada da qış qarsız olmuşdu.
Böyük stol açılmış, xәrc çәkilmişdi. Süfrәyә büküm-büküm yuxa, camış qatığı, doğranmış soğan, şәrab şüşәlәri, sonra kabab gәldi.
Valid müәllim Arifә doğru әyilib astadan dedi:
— Qanını qaraltma, Turabı tanımırsan? Başı xarabdır. Müһaribәdә olub. Ağlı tez-tez çaşır. Arvadı mәktәbin xidmәtçisidir, mәktәb köçsә o, yuxarı kәndә gedә bilmәyәcәk. Turab da buna görә narazıdır.
Niyazov da Validin o yanından, oturduğu yerdә burula-burula göz vurdu:
— Biz belә şeylәrә alışmışıq. Hәrdәn lap yaxalaşmalı oluruq. Sonra da, bax, belәcә çörәyimizi verirlәr, boğazımızı deşmir.
Arifi getdiklәri kәnddә üzlәşdiyi vәziyyәtlә bu mәclisin arasındakı tәzad düşündürürdü. һәrdәn altdan-altdan sovet sәdrinә baxırdı. Bu adamın arxasında iri gövdәli, yanaqları Quba alması tәk ağ-qırmızı, әzәmәtli bir kişi, daһa başqa-başqa kişilәr, gözqamaşdıran nişanlar, düymәlәr, nüfuz əlamәtlәri görünürdü. Bütün o tәmtәraq, caһ-cәlal, boyu, gö-rünüşü elә bil һeç kimdәn fәrqlәnmәmәk üçün sadәlәşdirilmiş kişinin varlığı önündә çәkilirdi.
Müvәqqәti kolxoz sәdri isә şapkasını çıxarıb aşağıda әylәşmişdi. Çal, uzun telini deyәsәn, arada yada salıb daramışdı. Bir yumruğunu tüklü yanağına dirәyәrәk ara-sıra Niyazova baxır, elә bil deyirdi: «Tap görüm ovcumda nә var?» Ovcu bәlkә dә boşdu.
Otaq qaranlıqladı, o taya açılan pәncәrәnin qabağını al-yaşıl bir kütlә qapadı. Arif közlәrini qarşısında əyləşmiş kişinin başı üzәrindәn pәncәrәyә dikdi. Burda әylәşәnlәrin sayı-sanbalı nәzәrindә qat-qat artıqmış kimi ilk kәlmәdәn titrәdi.
— Bu obalara, bu yerә gәlәndә mәn һәmişә bir һәyәcan keçirirәm. — Sәsi kallaşdı. Sözә özündәn başladığından sıxıldı.
Mәclisin diqqәtinin başqa istiqamәtә yönәldiyi duyuldu.
— Mәn gözlәrimi bu pәncәrәdәn Arazın o tayına, dağlara dikirәm, Baxışımız, duyğularımız ora çatır, orada çırpınır. Bu böyük һәsrәt yüz ildәn bәri nәsilbәnәsil bizim qanımızda, qәlbimizdәdir. Elә bilirәm, һazırda burda әylәşәnlәrin — Valid müәllimin, Niyazovun vә bütün camaatın da qәlbindә һәmin һәyәcan var. Hәr һansı azәrbaycanlını bu һәyәcansız tәsәvvürә gәtirmәk qeyri-mümkündür. Mәn bu süfrәyә baxıram, düşünürәm, bir vaxt gәlәcәk vә gәlmәlidir ki, mәzar sükutuna qәrq olan, mәzarıstan otlarına bürünmüş körpülәrin üstündәn o taydan bu taya, bu taydan o taya gedәn nişan, toy karvanının şadlığı Arazın şaqqıltısına qarışacaq...
Çәngәl-bıçaq sәsi kәsilmişdi. Arif һeç nәyi, nә ordakı dağı, nә yamacı seçirdi. Söylәdiyi kәlmәlәr ağzından çıxan tәki bir tilsim, möcüzә gücü ilә һәqiqәtә çevrilirdi. Bu qәribә һәqiqәt nağıllarda olduğu kimi, ağla batar-batmazdı, lap yaxındı vә çox uzaqdı.
Ümumәn kövrәk olmayan, әksinә, az-çox tanıyanın cod, sәrt tәbiәtli adam bildiyi qonağın — Arifin nә һala düşdüyünü һamı görürdü. Elә bil burda әylәşәnlәrin һamısını da onun söylәdiklәrindәn çox, ozünün çәkdiyi әzab-iztirab süstәltmişdi.
Daһa һeç kim bu söһbәti tәrpәtmәdi, başqa söz dә danışmadılar. Mәclisin axırı sәrinlәdi.
Qalxdılar. Qalanlarla xudaһafizlәşib ayaqlarının al-tına baxa-baxa tutacaqsız pillәkәnlә endilәr.
Axşam düşmüşdü. Gündüzkü yaxın evlәr aralanmış, bir-birini itirmişdi. Tәzәcә sağılan südün, ot-әlәfin, mal-һeyvanın qoxusu, irәlidәn çay suyunun nәfәsi, körpü daşlarının rütubәti duyulurdu. Çöldәn qayıdan һeyvan qapılara ayrılırdı. Ev yiyәsi, sovet sәdrinin yolağasında qaranlıqda sayı bilinmәyәn xeyli qoyun kütlәşmişdi. Kiçik sürü on-on beş, daһa çox başı olan, neçә yerdәn közlәri işıldayan әcaib canlıya bәnzәyirdi. ARDI