-
– Yəqin ki, bu sözlər sizə gülməli görünür. Yəqin düşünürsünüz ki, axı mən sizin babanız yaşındayam. Yerinizdə olsam, mən də belə düşünərdim. Amma başa düşün, bu məni ağrıdır. Mən sizi ürəyimin qanadığını hiss edəcək qədər çox sevirəm...
Vera Tulyakova-Hikmət
NAZİMLƏ SON SÖHBƏTİMİZ
(Nazim Hikmətin son sevgilisi olan Veranın bu xatirələri ilk dəfə 2007-ci ildə Rusiyanın "Oktyabr" dərgisində çap edilib. Əlyazmalar əsasında əsərin jurnal variantını Anna Stepanova hazırlayıb. Ruscadan tərcümə Günel Mövludundur)
ƏVVƏLİ BURDA
Valentina zarafata salıb, sənə yalan dediyini mənə bildirdi. O bunu özünəməxsus sadəlövhlüklə belə izah elədi:
- Türklər çox qısqanc olur. Sənin ərdə olmadığını bilsə, bizimlə daha rahat işləyəcək. Ssenarini də daha tez yazacaq.
Axı ona ssenari lazım idi...
O hoqqabazın ağlına da gəlməzdi ki, dediyi bu yalan sonralar hər şeyi necə çətinləşdirəcək.
Amma qəribədir ki, onun bu məsum yalanı uzun müddət aramızda dostyana, gözəl, sonradan sevgiyə çevriləcək münasibətləri saxlamağımıza səbəb oldu.
Valentina, sizə ürəkdən minnətdaram.
Tanışlığımızın ilk ayları idi. Studiyaya o qədər gəlib-getmişdin ki, artıq bizlərdən biri olmuşdun. Hamı sənə öyrəşmişdi.
Sən studiyamızda özünü rahat hiss eləyirdin. Bizə elə gəlirdi ki, sən yanımızda dincəlirsən.
O vaxtlar multfilmləri şən, itoynadan, təmiz qəlbli insanlar yaradırdı.
Keçmiş kilsənin ikinci mərtəbəsində yerləşən, dəhliz kimi uzunsov ssenari şöbəsi studiyaya gedən bütün dəhlizlərin kəsişməsində yerləşirdi və bura hamının sevimli yeri idi.
İşçilər bura ürəklərini boşaltmağa, nəsə təzə xəbər öyrənməyə, ya təzə xəbər deməyə, hansısa zarafatın, replikanın tutub-tutmadığını yoxlamağa, ya da, bizim sevimli müəlliflərin söhbətlərini dinləməyə gəlirdilər.
Sən tez-tez zəng eləyir, gəlirdin və hamı görürdü ki, sən bura ancaq iş üçün gəlmirsən.
Sənin diqqətin, mənə qarşı heyrətamiz dərəcədə nəzakətli davranışın çox xoşuma gəlirdi.
Uzun müddət, çox uzun müddət mən heç nə başa düşmürdüm.
Sənin simanda mən qeyri-adi dərəcədə yaxşı, ağıllı, mehriban, yaşına və səhhətinə baxmayaraq, sirayətedici gəncliyə sahib, inanılmaz dərəcədə romantik olan bir adam görürdüm.
Sənin həyatın bizim zamanların rəsmi carçılarından daha geniş, ülvi ideya ilə işıqlanmışdı.
Sən mənim ölkəm barədə elə inanılmaz səmimiyyətlə danışırdın ki, mən ilk dəfə bu ölkənin faciəvi taleyi barədə düşünür və onu daha çox sevirdim.
Bu çox vacib idi. Vacib olan başqa bir şey tə vardı – mən o dəqiqə sənə inanırdım. Amma ağlıma da gəlmirdi ki, sənin bu yaşadıqlarının adı – sevgidi...
Bir gün sən zəng eləyib, xahiş elədin ki, köhnə fransız filmi «Raykın uşaqları»nı sənə göstərək.
O vaxtlar bu çox çətin məsələ idi. Biz məxsusi olaraq sənə görə bu filmi Qosfilmfondun rəfindən götürdük və 1956-cı ilin noyabr ayının üçündə sən Babayev və başqa dostlarınla bu filmə baxdın.
Qışın ilk şaxtalı günləri idi, studiyada hələ isidiciləri qoşmamışdılar, bərk soyuq idi və biz paltolarımızı əynimizdən çıxarmadan işləyirdik.
Boş, soyuq zalda biz qış paltarını çıxarmadan oturmuşduq, kədərli, cavabsız sevgisinin faciəsini yaşayan Arlekin – Lui Barro isə bizi öz hisslərinin mükəmməlliyi və möhkəmliyi ilə təsirləndirirdi.
Sən çayı içdin, amma stəkanı əlindən yerə qoymadın. Sən mənim bu stəkanı aparmağımı istəmirdin. Sən mənim getməyimi istəmirdin.
Birinci seriya qurtardı. Film məni də sarsıtmışdı.
Mən ilk dəfə idi ki Lui Barronun oyununu görürdüm. Həyatımda ən qiymətli dəqiqələr, böyük heyrət və etiraf dəqiqələri ilə bağlı olan bu aktyoru mən heç vaxt unutmayacağam.
Sən yerindən qalxdın. Qalxdın və qəfildən getməli olduğunu dedin. Mən çox təəccübləndim – axı sən bu filmə baxmağı çox istəmişdin, indi də axırına baxmadan çıxıb gedirdin.
– Film xoşunuza gəlmədi? – deyə soruşdum.
– Heyif, gözəl qız, mən getməliyəm. Heç vaxtım yoxdur... Siz məni ötürə bilərsiniz?
Biz zaldan çıxdıq. Sən adətinin əksinə olaraq, sürətlə, az qala qaça-qaça yeriyirdin.
Əvvəlcə mənə elə gəldi ki, sənin ürəyin ağrıyır. Sən qürurlu adam idin, şikayətlənməyi, öz dərdini başqasına yükləməyi xoşlamırdın.
Birinci və ikinci mərtəbələr arasındakı meydançada sən dayanaraq, susub mənə baxdın. Dirsəkdən yuxarı qolumu sıxdın. Bir-birimizə heç nə demədən bir-birimizə baxırdıq. Sənin gözlərin üzümdə dolanırdı.
– Mən sizi sevirəm. Başa düşürsünüz? Mən sizi sevirəm.– sən sakitcə bu sözləri deyib, ağladın.
Mən heç vaxt kişilərin ağladığını görməmişdim. Sənin sözlərini eşidəndə, ağladığını görəndə dünya başıma dolandı.
Biz mərtəbələr arasındakı meydançada dayanmışdıq, mən gözümü qırpmadan sənin göz yaşlarından islanmış üzünə baxırdım.
Nahar vaxtı idi, yanımızdan aşağı enən, yuxarı qalxan adamlar ötüb keçirdi. Amma biz elə bil onları görmürdük.
– Yəqin ki, bu sözlər sizə gülməli görünür. Yəqin düşünürsünüz ki, axı mən sizin babanız yaşındayam. Yerinizdə olsam, mən də belə düşünərdim. Amma başa düşün, bu məni ağrıdır. Mən sizi ürəyimin qanadığını hiss edəcək qədər çox sevirəm.
– Ağlamayın, – mən sakitcə dedim. – Ağlamayın.
– İki saatdan sonra mən xaricə gedirəm. Bilirəm, siz mənə heç bir ümid verə bilməzsiniz. Söz verirəm, bir də bu söhbəti açmayacağam. Mən Moskvaya ancaq sizə olan hisslərimdən sağalandan sonra qayıdacağam. Əlvida!
Sən getdin. Elə həmin gün. Bir-iki saatdan sonra. Mən qaldım. Həmin mərtəbələr arasındakı meydança qaldı. Nəyisə itirmək hissi qaldı. O vaxt mən hələ səni sevmirdim, Nazim. Amma həmin dəqiqələrdən sonra... Mən düşünməyə, bir az kədərlənməyə və özümə etiraf etmədən sənin üçün darıxmağa başladım …
Doqquz ay keçdi. 1957-ci il, iyul ayının 19-da sən gəldin mənə zəng elədin və dedin:
– Əzizim, mənəm.
– Xoş gəlmisiniz, Nazim, – dedim və sevindiyimdən güldüm.
Sən demə, bütün o doqquz ay boyu, mən ancaq sənin qayıdıb, mənə zəng edəcəyin dəqiqəni gözləyirmişəm. Amma mən bunu indi başa düşürdüm. İndi mən həm sevinir, həm də qorxurdum.
– Hə, işləriniz necədir?
– Hər şey yaxşıdır. Sizin ssenarini çəkməyə başlayıblar. Amma başqa rejissor çəkir – Anatoli Georgiyeviç Karanoviç.
– Amma siz yəqin ki, artıq nəsə çəkmisiniz? Baxmalı bir şey var?
– Var, Nazim. Rejissor ssenarisi yazılıb, kadrlara bölünüb.
– Mən nə vaxt baxa bilərəm?
– Nə vaxt istəsəniz.
– Sabah olar?
– Olar…
Sən studiyaya daha tez-tez zəng eləməyə başladın. Daha inadkarcasına. Mənm səsimi eşitmək istəyirdin. Neynək, mənə xoş idi.
Səninlə danışmaq mənə maraqlı, xoş idi, üstəlik bir az da qürrələnirdm.
Sən studiyaya gəlirdin, incəsənətdən danışırdın, təzə xəbərləri müzakirə eləyirdin.
O vaxt Moskvada xaricdən təzə xəbər almaq mümkün deyildi, sənsə hər şeyi bilirdin.
Axı sənin daimi qonaqların Moskvanın və dünyanın ən məşhur intelligentləri idi.
Həmkarlarım maraqla bizim söhbətlərə qulaq asır, hər kəlməmizə diqqət yetirir, suallar verirdilər...
Sən burdakı ovqatı yaxşı hiss eləyirdin, onlarla salamlaşır, xoş sözlər deyir, sonra da özün barədə danışırdın...
Bu gün mən bütün axşamı Bleymanın qonağı olmuşdum. O Leninqraddan təzəcə qayıtmışdı və elə hey Zoşenkonun dul arvadına baş çəkməyindən danışırdı.
Sən demə onun da adı Vera Vladimirovna imiş və onun da səsi mənimki kimi incəymiş.
Bilirsən, yadıma nə düşdü, Nazim? Sən özünlə yazıq Mixail Mixayloviç Zoşenkonu birləşdirən ortaq cəhəti kimlərə danışmırdın?!
Sən dəfələrlə bu barədə yazmaq istəyirdin. İndi mən sənə bu borcu qaytarmağa çalışıram. Bəlkə, elə indi sənin olduğun dünyada da borcu olmayan adam özünü daha rahat hiss eləyir?
Zoşenkonun MK-nın qərarı ilə «qaralanmış» adını sən bir dəfə Molyerin və Qoqolun adının ardınca çəkdin və həmin gündən bu ad bizim gözümüzdə sənin sevimli klassiklərindən biri oldu.
Düzdü, o vaxta qədər də biz Zoşenkoya hörmət edirdik, amma çevrəmizdə heç kim onu böyük sənətkar hesab eləmirdi.
1958-ci ilin iyul ayının 22-də, od tutub yanan bir yay günü sən yorğun halda studiyamıza gəlmişdin. O vaxt çox məşhur olan bir itoynadan bəstəkar da studiyada idi.
Bəstəkar xalqın sevimlisi, komik aktyor Vladimir Xenkinlə çıxardığı məzəli hoqqaları baməzəliklə təsvir eləyirdi.
Sən gələndə, o məşhur bəstəkar, əynindəki ağappaq köynəyin brilyant kimi parlayan düymələrini işıldada-işıldada sərxoş Xenkinin gecə vaxtı evə qayıtmasını nağıl eləyirdi.
Xenkin tək deyilmiş, bir az əvvəl birlikdə içdiyi qədəh yoldaşları onun gözünə görünmədən aktyora nəarət eləyirmişlər.
Yoldaşları aktyorun qəfildən ən naqolay yerdə yuxuya getmək vərdişini bildiklərindən, onu düz evinə qədər ötürüblər.
Alaqapıda əsaslı təmir gedirmiş. Aktyorun yoldaşları ordan bir vedrə şokolad rəngli boya və fırça götürüblər.
Onlarda Xenkinin evinin açarı olduğundan, artıq evdə rahatca yuxuya gedən aktyorun evinin qapısını yavaşca açıb, içəri giriblər.
Sonra onun başmaqlarını vedrədəki boyaya batırıb, çarpayının yanından divara, ordan tavana, ordan qarşı divara basa-basa təzədən çarpayının yanına gətiriblər. Sonra da boya vedrəsini və fırçanı götürüb, yavaşca evdən əkiliblər.
Daha sonra hiçkokvari final gəlirdi: aktyorun oyanışı, dostlarının «təsadüfi» zəngləri, Henkinin dəli olma prosesinə nəzarət və nəhayət, hadisənin qurbanına bir qədəh konyak içirərək edilən etiraf..
Bu novellanın ardınca gənc bəstəkar nəfəsini də dərmədən, başqasını danışdı. Elə həmin çevrənin həmin tənha və sadəlövh aktyora Lubyankada öyrəndikləri hoqqanı tədbiq eləməklərindən.
Bu dəfə hamının sevimlisi Xenkin deyəsən, Satira teatrında növbəti möhtəşəm çıxışından sonra adəti üzrə, yuxudan əvvəl bir-iki qədəh içərək, öz evinə çatır.
O vaxt hələ 40-cı illər imiş, mütəmadi həbslərin hələ davam elədiyi dövrlər.
Yazıq aktyor qapısına baxanda dəhşətə gəlir: qapının üstü gerbli surquçla möhürlənmiş və ağ kağızın üstündə qırmızı karandaşla, iri hərflərlə «möhürlənib» yazılıbmış.
İçmiş adam, yazıq hardan biləymiş ki, bu, adi şüşə surqucudu, özü də mis pulla möhürləyiblər?
O bu zarafata ciddi-ciddi inanıb. Mərtəbə meydançasının altında gizlənmiş hoqqabazlar isə gülməkdən qarınlarını tuturmuşlar.
Onlar yazıq aktyorun hansısa dostuna zəng eləyib, gecələmək üçün yalvardığına həvəslə qulaq asırmışlar. Onun zəng elədiyi dostlar isə, bu gecəki zarafatdan xəbərdar olduqları üçün, Lubyankanın qaraladığı adamı evlərinə buraxa bilməyəklərini deyirmişlər.
Bəstəkar danışdıqlarından elə məmnun idi ki, heç kimin gülmədiyinin fərqinə varmırdı. Qəfildən sən qəzəb və kədərlə qışqırdın:
- İnsanla elə davranmaq olar?! Özü də elə fağır, köməksiz adamla? Başa düşmürsünüz ki, siz onu öldürməklə məşğul idiniz? Təəssüf! Deməli, hətta böyük ədəbiyyat da sizə heç bir dərs vermir... Lənət şeytana! Yazıq Qoqol! Yazıq Zoşşenko!
Bu vaxt kalambura vərdiş eləmiş bəstəkar mexaniki şəkildə hazırcavablıq elədi:
– Zoşşenko doğrudan da yazıqdı. O bu gün öldü.
– Nə-ə-ə?! – sən özünü itirdin.
Nazim, sonra biz səninlə Moskva həyətlərindən birində gecəyə qədər oturduq. Düz ayaqlarımızın yanında uşaqlar qumla oynayırdılar. Onların civiltisi arasından mən sənin səsini eşidir və hər sözünü yadda saxlayırdım.
Məlum oldu ki, Zoşenkonun səni o dəqiqə fəth eləmiş hekayələr kitabını sənə iyirminci illərin əvvəllərində, dostun və şeirlərinin ilk moskvalı tərcüməçisi Eduard Baqritski hədiyyə eləyib.
Dostların sənə Zoşşenkonun seçilmiş əsərlərini tapıb və sən uzun məhbəs illərini onun süjetlərini təkrar-təkrar oxuyaraq keçirmisən.
Bütün türk həbsxanası bu hekayələrin çoxunu az qala əzbər bilir və bu uğursuz qəhrəmanlara acıyaraq, gülümsəyirmiş.
Həbsxanada sən «Hərb və Sülh»ün ikicildliyi ilə yanaşı, Zoşşenkonun seçilmiş əsərlərini də tərcümə eləmişdin.
1951-ci ildə, Moskvaya gələndə, səndən kiminlə görüşmək istədiyni soruşanda, Meyerxoldun adının ardınca Zoşşenkonun adını çəkmişdin.
Amma sənə demişdilər ki, Zoşşenko yoluxucu xəstəliyə tutulub, indi Leninqradda yaşayır və həkimlər onun yanına heç kimi buraxmır. Ancaq aradan üç il keçəndən sonra, Nikolay Pavloviç Akimov sənə həqiqəti demişdi.
Sən 1954-cü ilin noyabrında, sonradan Komissarjevskayanın adını almış Dramatik Teatrın baş rejissoru Vladislav Stanislavoviç Andryuşkeviçin təklifi ilə, Əkbərlə birlikdə Leninqrada, özünün “Bayramın birinci günü ” pyesinin premyerasına baxmağa getməyindən danışırdın.
O vaxt sən «İvan İvanoviç adında adam olubmu?» pyesini hələ yazmamışdın və dövlət aparatınada işləyənlərin sevimlsi idin.
Səni təntənə ilə qarşılayıb, «Avropa» otelinə yerləşdiriblər. Kənar adamlar gedən kimi, sən Əkbərdən xahiş eləmisən ki, Zoşşenkoya zəng edib, onu premyeraya dəvət eləsin.
Özün zəng eləməyə cürət eləməmisən. Dəstəyi Zoşşenkonun özü qaldırıb. O çox həyəcanlanıb və imtina eləməyə çalışıb.
Əlbəttə, o elə bilib ki, məşhur türk MK-nın onun şəxsi işi barədə qərarını oxumayıb və indi öz tamaşasının premyerasına ədəbiyyat qaçağını dəvət elədiyini anlamır. İşi belə görəndə, sən dəstəyi Əkbərin əlindən alıb, demisən:
– Yoldaş Zoşşenko, mən hər şeyi bilirəm. Siz narahat olmayın. Axı siz mənim ən sevimli yazıçılarımdan birisiniz. Mən bura məhz sizinlə görüşmək üçün gəlmişəm. Sizdən xahiş eləyirəm, bu axşam mənim pyesimin premyerasına gəlin. Bu, mənim üçün çox vacibdir.
Zoşşenko razılaşıb. Təyin olunmuş vaxtda o öz evinin alaqapısında Əkbərlə səni gözləyib. Görüşmüsünüz, qucaqlaşmısınız, teatra da elə belə getmisiniz. Teatrın girişində artıq səni Lenin şəhərinin partiya rəhbərliyi əllərində gül-çiçəklə gözləyirmiş.
Nazim, sən Dramatik Teatrın girişindəki həmin səhnəni acı-acı xatırlayaraq, partiya işçilərinin üzlərinin necə dəyişdiyini, səni qarşılayanların gərgnlik və qorxudan necə tərlədiyini, birtəhər özlərinə gəlib Mixail Mixayloviçi səndən uzaqlaşdırmağa çalışdıqlarını yamsılayırdın. Amma sən sevimli yazıçının çiyinlərindən bərk-bək yapışıb, onu buraxmamısan. Üçüncü zəngdən sonra boşalmış foyedən keçərək, birlikdə dolu zala girmisiniz. Sən qapını aralayaraq, Zoşşenkonu içəri, tamaşaçıların qarşısına itələmisən, özün isə qapının yanında dayanmısan. Sən Leninqradın vacib adamlarından ibarət kütlənin Zoşşenkonun gərginlikdən necə donub qaldığını, sonra ruslara məxsus əbədi sadəlövhlükdən onun bağışlandığını düşünüb, ürəkdən əl çaldığını görmüsən. Zoşşenko sakitcə, dinmədən, susaraq dayanıb. Sonra sən gəlmisən və gurultulu alqışlar bir də başlayıb. Amma sən deyirdin ki:
- Bu, protokol alqışları idi. Əsl alqışlar Zoşşenko üçün çalınan əllər idi!
Sonralar da sən bu dəqiqələri tez-tez yada salmağı sevirdin, onları həyatının ən əziz və işıqlı dəqiqələri hesab edirdin.
Həmin axşam hər şey qeyri-adi dərəcədə yaxşı olub. Tamaşa uğur qazanıb, pyes hamının xoşuna gəlib, artistlər yaxşı oynayıb, zal durmadan əl çalıb, ən əsası isə Zoşşenko orada, sənin yanında olub. Sən onun soyadını tələffüz edəndə nədənsə vurğunu «o» hərfinin üzərinə salırdın. Antrakt vaxtı siz bir-birinizin çiyinlərini qucaqlayaraq, camaatın arasında gəzşmisiniz, sən Mixail Mixayloviçə onun öz hekayələri ilə sənə həbsxanada necə kömək elədiyini – axı, düşmənlərinin üzünə gülümsəyən məhbus – ən qalib məhbusdu – danışmısan. Birdən sən kiminsə qəsdən kinayəli səsini eşitmisən:
– Nazim Hikmətin yanındakı bu balaca, qara, yekəburun adam kimdi?!
Həyəcandan gözlərini yumub, çaşqınlıqla söhbətinə davam eləmisən. Ürəyindən «Əclaflar!» deyə bağırmaq və bu nadanları vurmaq istəmisən. Geri çevriləndə sən qarşında komsomol nişanlı iki cavan oğlan görmüsən və başa düşmüsən ki, onları qəsdən göndəriblər. Buna görə də sən sakitcə onlara demisən:
– Bu, mənim gözəl dostum yoldaş Zoşşenkodur. Bütün sivil dünyanın sevdiyi və hörmət elədiyi rus yazıçısı.
Premyera ritualı qurtarandan sonra sən fiziki olaraq hiss eləmisən ki, Zoşşenkodan ayrılmağa hazır deyilsən, bunu bacarmayacaqsan. Onun da həyəcandan ayaq üstə güclə dayandığını görüb, nəhayət, qərara gəlmisən:
– Yoldaş Zoşşenko, sabah axşam mən Moskvaya yola düşürəm. Gəlin, mənim nömrəmə gedək. Əgər siz bizə təzə hekayələrinizdən birini oxusanız, məni dünyanın ən xoşbəxt adamı eləyərsiniz!
– Yoldaşlar, xahiş eləyirəm, yeməyinizi tez yeyin! Bizim işimiz var!
Nəhayət, qab-qacağı yığışdırıblar. Mixail Mixayloviçi otağın ortasında otuzdurmusunuz, o, ayaqlarının yanında saxladığı köhnə çantasından didik-didik olmuş əlyazmalarını çıxarıb.
– Bu - çap olunmamış hekayələr kitabıdı. Mən bu kitabın adını «Yüz hekayə» qoyacağam. Bunların hamısını mənim barəmdə çıxarılan qərardan sonra yazmışam. Mən istəyirəm ki, oxucu bilsin: mən heç vaxt yazmağa ara verməmişəm. Mənim kimi bir yazıçı üçün vəziyyətin dəyişməyi isə başqa məsələdi. Axı biz onları deyil, onlar bizi seçiblər.
Və o «Yüz hekayə»nin, heç vaxt tərtib olunduğu kimi çap olunmayan kitabının premyerasına başlayıb. Bu vaxt sən, Nazim, ilk dəfə Mixail Mixayloviçə diqqətlə baxmısan. Onun gözləri, arıqlığı, əllərinin gizlətməyə çalışdığı titrəməsi, ayaq üstə quruyub qalmağı, əməlli-başlı fiziki gücsüzlüyü səni kövrəldib.
Sən həmişə o qürurlu adama görə necə əzab çəkdiyini danışırdın. Axı Əkbər sənə ədəbiyyat və hakimiyyət başbilənlərinin yoxsulluğa yuvarlandırdıqları Zoşşenkonun bu yaxınlarda hansısa elmi instituta, əsl işi cihazları yumaq olan laborant işinə düzəlməyə çalışdığını danışıbmış.
Aradan uzun illər keçəndən sonra, Əkbər mənə sənin tapşırığınla illərlə Leninqrada, Zoşşenkonun adına göndərdiyi, amma kimdən göndərdiyini bildirmədiyi pulların sənədlərini göstərmişdi.
Əvvəl-əvvəl Zoşşenko hər hekayəni oxuyandan sonra, daha gec olduğunu deyib, getmək istəyirmiş. Sonra zamanı yaddan çıxarıb, gərginliyi keçib, həvəslə, artistsayağı oxumağa başlayıb, üzü birdən-birə dəyişib, yaraşıqlı, cazibədar adama çevrilib.
O gecə Zoşşenko səhərə qədər hekayələrini oxuyub. Arıq barmaqları ilə büllur qədəhi sıxaraq... aradabir qədəhi üzünə yaxınlaşdırıb, gözəl şərabın qoxusunu ciyərlərinə çəkir, amma içmirmiş. O çox ciddi imiş.
Sən onun oxuduqlarından heyrətə gələrək, həvəslə qışqırmısan:
– Yoldaş Zoşşenko, qardaşım! Bu kitabı mənə verin, mən onu nəşr elətdirərəm!
Və əlyazmanı ondan almısan.
Zoşşenko bir müddət susub, sonra sakitcə soruşub:
– Nazim, siz bunu necə eləmək fikrindəsiniz?
– Qardaş, heç narahat olmayın! Moskvada mənim bir dostum var. O bu kitabı o dəqiqə nəşr eləyər!
– Dostunuz kimdir? – Zoşşenko soruşub.
– Simonov! Bilirsiniz, onun əla bir jurnalı var...
– Simonov? Yox, daha bu qədər də yox! –Zoşşenko sərt şəkildə əlyazmanı geri alıb... ARDI
– Yəqin ki, bu sözlər sizə gülməli görünür. Yəqin düşünürsünüz ki, axı mən sizin babanız yaşındayam. Yerinizdə olsam, mən də belə düşünərdim. Amma başa düşün, bu məni ağrıdır. Mən sizi ürəyimin qanadığını hiss edəcək qədər çox sevirəm...
Vera Tulyakova-Hikmət
NAZİMLƏ SON SÖHBƏTİMİZ
(Nazim Hikmətin son sevgilisi olan Veranın bu xatirələri ilk dəfə 2007-ci ildə Rusiyanın "Oktyabr" dərgisində çap edilib. Əlyazmalar əsasında əsərin jurnal variantını Anna Stepanova hazırlayıb. Ruscadan tərcümə Günel Mövludundur)
ƏVVƏLİ BURDA
Valentina zarafata salıb, sənə yalan dediyini mənə bildirdi. O bunu özünəməxsus sadəlövhlüklə belə izah elədi:
- Türklər çox qısqanc olur. Sənin ərdə olmadığını bilsə, bizimlə daha rahat işləyəcək. Ssenarini də daha tez yazacaq.
Axı ona ssenari lazım idi...
O hoqqabazın ağlına da gəlməzdi ki, dediyi bu yalan sonralar hər şeyi necə çətinləşdirəcək.
Amma qəribədir ki, onun bu məsum yalanı uzun müddət aramızda dostyana, gözəl, sonradan sevgiyə çevriləcək münasibətləri saxlamağımıza səbəb oldu.
Valentina, sizə ürəkdən minnətdaram.
Tanışlığımızın ilk ayları idi. Studiyaya o qədər gəlib-getmişdin ki, artıq bizlərdən biri olmuşdun. Hamı sənə öyrəşmişdi.
Sən studiyamızda özünü rahat hiss eləyirdin. Bizə elə gəlirdi ki, sən yanımızda dincəlirsən.
O vaxtlar multfilmləri şən, itoynadan, təmiz qəlbli insanlar yaradırdı.
Keçmiş kilsənin ikinci mərtəbəsində yerləşən, dəhliz kimi uzunsov ssenari şöbəsi studiyaya gedən bütün dəhlizlərin kəsişməsində yerləşirdi və bura hamının sevimli yeri idi.
İşçilər bura ürəklərini boşaltmağa, nəsə təzə xəbər öyrənməyə, ya təzə xəbər deməyə, hansısa zarafatın, replikanın tutub-tutmadığını yoxlamağa, ya da, bizim sevimli müəlliflərin söhbətlərini dinləməyə gəlirdilər.
Sən tez-tez zəng eləyir, gəlirdin və hamı görürdü ki, sən bura ancaq iş üçün gəlmirsən.
Sənin diqqətin, mənə qarşı heyrətamiz dərəcədə nəzakətli davranışın çox xoşuma gəlirdi.
Uzun müddət, çox uzun müddət mən heç nə başa düşmürdüm.
Sənin simanda mən qeyri-adi dərəcədə yaxşı, ağıllı, mehriban, yaşına və səhhətinə baxmayaraq, sirayətedici gəncliyə sahib, inanılmaz dərəcədə romantik olan bir adam görürdüm.
Sənin həyatın bizim zamanların rəsmi carçılarından daha geniş, ülvi ideya ilə işıqlanmışdı.
Sən mənim ölkəm barədə elə inanılmaz səmimiyyətlə danışırdın ki, mən ilk dəfə bu ölkənin faciəvi taleyi barədə düşünür və onu daha çox sevirdim.
Bu çox vacib idi. Vacib olan başqa bir şey tə vardı – mən o dəqiqə sənə inanırdım. Amma ağlıma da gəlmirdi ki, sənin bu yaşadıqlarının adı – sevgidi...
Bir gün sən zəng eləyib, xahiş elədin ki, köhnə fransız filmi «Raykın uşaqları»nı sənə göstərək.
O vaxtlar bu çox çətin məsələ idi. Biz məxsusi olaraq sənə görə bu filmi Qosfilmfondun rəfindən götürdük və 1956-cı ilin noyabr ayının üçündə sən Babayev və başqa dostlarınla bu filmə baxdın.
Qışın ilk şaxtalı günləri idi, studiyada hələ isidiciləri qoşmamışdılar, bərk soyuq idi və biz paltolarımızı əynimizdən çıxarmadan işləyirdik.
Boş, soyuq zalda biz qış paltarını çıxarmadan oturmuşduq, kədərli, cavabsız sevgisinin faciəsini yaşayan Arlekin – Lui Barro isə bizi öz hisslərinin mükəmməlliyi və möhkəmliyi ilə təsirləndirirdi.
Nazim Hikmət
Sən çox təsirlənmişdin. Məndən yanında oturmağını xahiş elədin və mən hiss elədim ki, sən nədənsə bərk narahatsan. Sənin soyuqdun donduğunu düşündüm və bufetdən bir stəkan qaynar çay gətirdim.Sən çayı içdin, amma stəkanı əlindən yerə qoymadın. Sən mənim bu stəkanı aparmağımı istəmirdin. Sən mənim getməyimi istəmirdin.
Birinci seriya qurtardı. Film məni də sarsıtmışdı.
Mən ilk dəfə idi ki Lui Barronun oyununu görürdüm. Həyatımda ən qiymətli dəqiqələr, böyük heyrət və etiraf dəqiqələri ilə bağlı olan bu aktyoru mən heç vaxt unutmayacağam.
Sən yerindən qalxdın. Qalxdın və qəfildən getməli olduğunu dedin. Mən çox təəccübləndim – axı sən bu filmə baxmağı çox istəmişdin, indi də axırına baxmadan çıxıb gedirdin.
– Film xoşunuza gəlmədi? – deyə soruşdum.
– Heyif, gözəl qız, mən getməliyəm. Heç vaxtım yoxdur... Siz məni ötürə bilərsiniz?
Biz zaldan çıxdıq. Sən adətinin əksinə olaraq, sürətlə, az qala qaça-qaça yeriyirdin.
Əvvəlcə mənə elə gəldi ki, sənin ürəyin ağrıyır. Sən qürurlu adam idin, şikayətlənməyi, öz dərdini başqasına yükləməyi xoşlamırdın.
Birinci və ikinci mərtəbələr arasındakı meydançada sən dayanaraq, susub mənə baxdın. Dirsəkdən yuxarı qolumu sıxdın. Bir-birimizə heç nə demədən bir-birimizə baxırdıq. Sənin gözlərin üzümdə dolanırdı.
– Mən sizi sevirəm. Başa düşürsünüz? Mən sizi sevirəm.– sən sakitcə bu sözləri deyib, ağladın.
Mən heç vaxt kişilərin ağladığını görməmişdim. Sənin sözlərini eşidəndə, ağladığını görəndə dünya başıma dolandı.
Biz mərtəbələr arasındakı meydançada dayanmışdıq, mən gözümü qırpmadan sənin göz yaşlarından islanmış üzünə baxırdım.
Nahar vaxtı idi, yanımızdan aşağı enən, yuxarı qalxan adamlar ötüb keçirdi. Amma biz elə bil onları görmürdük.
– Yəqin ki, bu sözlər sizə gülməli görünür. Yəqin düşünürsünüz ki, axı mən sizin babanız yaşındayam. Yerinizdə olsam, mən də belə düşünərdim. Amma başa düşün, bu məni ağrıdır. Mən sizi ürəyimin qanadığını hiss edəcək qədər çox sevirəm.
– Ağlamayın, – mən sakitcə dedim. – Ağlamayın.
– İki saatdan sonra mən xaricə gedirəm. Bilirəm, siz mənə heç bir ümid verə bilməzsiniz. Söz verirəm, bir də bu söhbəti açmayacağam. Mən Moskvaya ancaq sizə olan hisslərimdən sağalandan sonra qayıdacağam. Əlvida!
Sən getdin. Elə həmin gün. Bir-iki saatdan sonra. Mən qaldım. Həmin mərtəbələr arasındakı meydança qaldı. Nəyisə itirmək hissi qaldı. O vaxt mən hələ səni sevmirdim, Nazim. Amma həmin dəqiqələrdən sonra... Mən düşünməyə, bir az kədərlənməyə və özümə etiraf etmədən sənin üçün darıxmağa başladım …
Doqquz ay keçdi. 1957-ci il, iyul ayının 19-da sən gəldin mənə zəng elədin və dedin:
– Əzizim, mənəm.
– Xoş gəlmisiniz, Nazim, – dedim və sevindiyimdən güldüm.
Sən demə, bütün o doqquz ay boyu, mən ancaq sənin qayıdıb, mənə zəng edəcəyin dəqiqəni gözləyirmişəm. Amma mən bunu indi başa düşürdüm. İndi mən həm sevinir, həm də qorxurdum.
– Hə, işləriniz necədir?
– Hər şey yaxşıdır. Sizin ssenarini çəkməyə başlayıblar. Amma başqa rejissor çəkir – Anatoli Georgiyeviç Karanoviç.
– Amma siz yəqin ki, artıq nəsə çəkmisiniz? Baxmalı bir şey var?
– Var, Nazim. Rejissor ssenarisi yazılıb, kadrlara bölünüb.
– Mən nə vaxt baxa bilərəm?
– Nə vaxt istəsəniz.
– Sabah olar?
– Olar…
Sən studiyaya daha tez-tez zəng eləməyə başladın. Daha inadkarcasına. Mənm səsimi eşitmək istəyirdin. Neynək, mənə xoş idi.
Səninlə danışmaq mənə maraqlı, xoş idi, üstəlik bir az da qürrələnirdm.
Sən studiyaya gəlirdin, incəsənətdən danışırdın, təzə xəbərləri müzakirə eləyirdin.
O vaxt Moskvada xaricdən təzə xəbər almaq mümkün deyildi, sənsə hər şeyi bilirdin.
Axı sənin daimi qonaqların Moskvanın və dünyanın ən məşhur intelligentləri idi.
Həmkarlarım maraqla bizim söhbətlərə qulaq asır, hər kəlməmizə diqqət yetirir, suallar verirdilər...
Sən burdakı ovqatı yaxşı hiss eləyirdin, onlarla salamlaşır, xoş sözlər deyir, sonra da özün barədə danışırdın...
Vera Tulyakova və Nazim Hikmət
Sənin danışıqların məni yuxarı dartırdı. Hiss eləyirdim ki, mən çox şeyə sənin gözlərinlə baxıram, Nazim.Bu gün mən bütün axşamı Bleymanın qonağı olmuşdum. O Leninqraddan təzəcə qayıtmışdı və elə hey Zoşenkonun dul arvadına baş çəkməyindən danışırdı.
Sən demə onun da adı Vera Vladimirovna imiş və onun da səsi mənimki kimi incəymiş.
Bilirsən, yadıma nə düşdü, Nazim? Sən özünlə yazıq Mixail Mixayloviç Zoşenkonu birləşdirən ortaq cəhəti kimlərə danışmırdın?!
Sən dəfələrlə bu barədə yazmaq istəyirdin. İndi mən sənə bu borcu qaytarmağa çalışıram. Bəlkə, elə indi sənin olduğun dünyada da borcu olmayan adam özünü daha rahat hiss eləyir?
Zoşenkonun MK-nın qərarı ilə «qaralanmış» adını sən bir dəfə Molyerin və Qoqolun adının ardınca çəkdin və həmin gündən bu ad bizim gözümüzdə sənin sevimli klassiklərindən biri oldu.
Düzdü, o vaxta qədər də biz Zoşenkoya hörmət edirdik, amma çevrəmizdə heç kim onu böyük sənətkar hesab eləmirdi.
1958-ci ilin iyul ayının 22-də, od tutub yanan bir yay günü sən yorğun halda studiyamıza gəlmişdin. O vaxt çox məşhur olan bir itoynadan bəstəkar da studiyada idi.
Bəstəkar xalqın sevimlisi, komik aktyor Vladimir Xenkinlə çıxardığı məzəli hoqqaları baməzəliklə təsvir eləyirdi.
Sən gələndə, o məşhur bəstəkar, əynindəki ağappaq köynəyin brilyant kimi parlayan düymələrini işıldada-işıldada sərxoş Xenkinin gecə vaxtı evə qayıtmasını nağıl eləyirdi.
Xenkin tək deyilmiş, bir az əvvəl birlikdə içdiyi qədəh yoldaşları onun gözünə görünmədən aktyora nəarət eləyirmişlər.
Yoldaşları aktyorun qəfildən ən naqolay yerdə yuxuya getmək vərdişini bildiklərindən, onu düz evinə qədər ötürüblər.
Alaqapıda əsaslı təmir gedirmiş. Aktyorun yoldaşları ordan bir vedrə şokolad rəngli boya və fırça götürüblər.
Onlarda Xenkinin evinin açarı olduğundan, artıq evdə rahatca yuxuya gedən aktyorun evinin qapısını yavaşca açıb, içəri giriblər.
Sonra onun başmaqlarını vedrədəki boyaya batırıb, çarpayının yanından divara, ordan tavana, ordan qarşı divara basa-basa təzədən çarpayının yanına gətiriblər. Sonra da boya vedrəsini və fırçanı götürüb, yavaşca evdən əkiliblər.
Daha sonra hiçkokvari final gəlirdi: aktyorun oyanışı, dostlarının «təsadüfi» zəngləri, Henkinin dəli olma prosesinə nəzarət və nəhayət, hadisənin qurbanına bir qədəh konyak içirərək edilən etiraf..
Bu novellanın ardınca gənc bəstəkar nəfəsini də dərmədən, başqasını danışdı. Elə həmin çevrənin həmin tənha və sadəlövh aktyora Lubyankada öyrəndikləri hoqqanı tədbiq eləməklərindən.
Bu dəfə hamının sevimlisi Xenkin deyəsən, Satira teatrında növbəti möhtəşəm çıxışından sonra adəti üzrə, yuxudan əvvəl bir-iki qədəh içərək, öz evinə çatır.
O vaxt hələ 40-cı illər imiş, mütəmadi həbslərin hələ davam elədiyi dövrlər.
Yazıq aktyor qapısına baxanda dəhşətə gəlir: qapının üstü gerbli surquçla möhürlənmiş və ağ kağızın üstündə qırmızı karandaşla, iri hərflərlə «möhürlənib» yazılıbmış.
İçmiş adam, yazıq hardan biləymiş ki, bu, adi şüşə surqucudu, özü də mis pulla möhürləyiblər?
O bu zarafata ciddi-ciddi inanıb. Mərtəbə meydançasının altında gizlənmiş hoqqabazlar isə gülməkdən qarınlarını tuturmuşlar.
Onlar yazıq aktyorun hansısa dostuna zəng eləyib, gecələmək üçün yalvardığına həvəslə qulaq asırmışlar. Onun zəng elədiyi dostlar isə, bu gecəki zarafatdan xəbərdar olduqları üçün, Lubyankanın qaraladığı adamı evlərinə buraxa bilməyəklərini deyirmişlər.
Bəstəkar danışdıqlarından elə məmnun idi ki, heç kimin gülmədiyinin fərqinə varmırdı. Qəfildən sən qəzəb və kədərlə qışqırdın:
- İnsanla elə davranmaq olar?! Özü də elə fağır, köməksiz adamla? Başa düşmürsünüz ki, siz onu öldürməklə məşğul idiniz? Təəssüf! Deməli, hətta böyük ədəbiyyat da sizə heç bir dərs vermir... Lənət şeytana! Yazıq Qoqol! Yazıq Zoşşenko!
Bu vaxt kalambura vərdiş eləmiş bəstəkar mexaniki şəkildə hazırcavablıq elədi:
– Zoşşenko doğrudan da yazıqdı. O bu gün öldü.
– Nə-ə-ə?! – sən özünü itirdin.
Nazim, sonra biz səninlə Moskva həyətlərindən birində gecəyə qədər oturduq. Düz ayaqlarımızın yanında uşaqlar qumla oynayırdılar. Onların civiltisi arasından mən sənin səsini eşidir və hər sözünü yadda saxlayırdım.
Məlum oldu ki, Zoşenkonun səni o dəqiqə fəth eləmiş hekayələr kitabını sənə iyirminci illərin əvvəllərində, dostun və şeirlərinin ilk moskvalı tərcüməçisi Eduard Baqritski hədiyyə eləyib.
Mixail Zoşşenko
1937-ci ildə Türkiyədə uzun müddətlik azadlıqdan məhrum olanda, sən çətin anlarda adamı gülümsəməyə məcbur eləyən, yəni çətinliklərə dayanmağı öyrədən yazıçını xatırlamısan.Dostların sənə Zoşşenkonun seçilmiş əsərlərini tapıb və sən uzun məhbəs illərini onun süjetlərini təkrar-təkrar oxuyaraq keçirmisən.
Bütün türk həbsxanası bu hekayələrin çoxunu az qala əzbər bilir və bu uğursuz qəhrəmanlara acıyaraq, gülümsəyirmiş.
Həbsxanada sən «Hərb və Sülh»ün ikicildliyi ilə yanaşı, Zoşşenkonun seçilmiş əsərlərini də tərcümə eləmişdin.
1951-ci ildə, Moskvaya gələndə, səndən kiminlə görüşmək istədiyni soruşanda, Meyerxoldun adının ardınca Zoşşenkonun adını çəkmişdin.
Amma sənə demişdilər ki, Zoşşenko yoluxucu xəstəliyə tutulub, indi Leninqradda yaşayır və həkimlər onun yanına heç kimi buraxmır. Ancaq aradan üç il keçəndən sonra, Nikolay Pavloviç Akimov sənə həqiqəti demişdi.
Sən 1954-cü ilin noyabrında, sonradan Komissarjevskayanın adını almış Dramatik Teatrın baş rejissoru Vladislav Stanislavoviç Andryuşkeviçin təklifi ilə, Əkbərlə birlikdə Leninqrada, özünün “Bayramın birinci günü ” pyesinin premyerasına baxmağa getməyindən danışırdın.
O vaxt sən «İvan İvanoviç adında adam olubmu?» pyesini hələ yazmamışdın və dövlət aparatınada işləyənlərin sevimlsi idin.
Səni təntənə ilə qarşılayıb, «Avropa» otelinə yerləşdiriblər. Kənar adamlar gedən kimi, sən Əkbərdən xahiş eləmisən ki, Zoşşenkoya zəng edib, onu premyeraya dəvət eləsin.
Özün zəng eləməyə cürət eləməmisən. Dəstəyi Zoşşenkonun özü qaldırıb. O çox həyəcanlanıb və imtina eləməyə çalışıb.
Əlbəttə, o elə bilib ki, məşhur türk MK-nın onun şəxsi işi barədə qərarını oxumayıb və indi öz tamaşasının premyerasına ədəbiyyat qaçağını dəvət elədiyini anlamır. İşi belə görəndə, sən dəstəyi Əkbərin əlindən alıb, demisən:
– Yoldaş Zoşşenko, mən hər şeyi bilirəm. Siz narahat olmayın. Axı siz mənim ən sevimli yazıçılarımdan birisiniz. Mən bura məhz sizinlə görüşmək üçün gəlmişəm. Sizdən xahiş eləyirəm, bu axşam mənim pyesimin premyerasına gəlin. Bu, mənim üçün çox vacibdir.
Zoşşenko razılaşıb. Təyin olunmuş vaxtda o öz evinin alaqapısında Əkbərlə səni gözləyib. Görüşmüsünüz, qucaqlaşmısınız, teatra da elə belə getmisiniz. Teatrın girişində artıq səni Lenin şəhərinin partiya rəhbərliyi əllərində gül-çiçəklə gözləyirmiş.
Nazim, sən Dramatik Teatrın girişindəki həmin səhnəni acı-acı xatırlayaraq, partiya işçilərinin üzlərinin necə dəyişdiyini, səni qarşılayanların gərgnlik və qorxudan necə tərlədiyini, birtəhər özlərinə gəlib Mixail Mixayloviçi səndən uzaqlaşdırmağa çalışdıqlarını yamsılayırdın. Amma sən sevimli yazıçının çiyinlərindən bərk-bək yapışıb, onu buraxmamısan. Üçüncü zəngdən sonra boşalmış foyedən keçərək, birlikdə dolu zala girmisiniz. Sən qapını aralayaraq, Zoşşenkonu içəri, tamaşaçıların qarşısına itələmisən, özün isə qapının yanında dayanmısan. Sən Leninqradın vacib adamlarından ibarət kütlənin Zoşşenkonun gərginlikdən necə donub qaldığını, sonra ruslara məxsus əbədi sadəlövhlükdən onun bağışlandığını düşünüb, ürəkdən əl çaldığını görmüsən. Zoşşenko sakitcə, dinmədən, susaraq dayanıb. Sonra sən gəlmisən və gurultulu alqışlar bir də başlayıb. Amma sən deyirdin ki:
- Bu, protokol alqışları idi. Əsl alqışlar Zoşşenko üçün çalınan əllər idi!
Sonralar da sən bu dəqiqələri tez-tez yada salmağı sevirdin, onları həyatının ən əziz və işıqlı dəqiqələri hesab edirdin.
Həmin axşam hər şey qeyri-adi dərəcədə yaxşı olub. Tamaşa uğur qazanıb, pyes hamının xoşuna gəlib, artistlər yaxşı oynayıb, zal durmadan əl çalıb, ən əsası isə Zoşşenko orada, sənin yanında olub. Sən onun soyadını tələffüz edəndə nədənsə vurğunu «o» hərfinin üzərinə salırdın. Antrakt vaxtı siz bir-birinizin çiyinlərini qucaqlayaraq, camaatın arasında gəzşmisiniz, sən Mixail Mixayloviçə onun öz hekayələri ilə sənə həbsxanada necə kömək elədiyini – axı, düşmənlərinin üzünə gülümsəyən məhbus – ən qalib məhbusdu – danışmısan. Birdən sən kiminsə qəsdən kinayəli səsini eşitmisən:
– Nazim Hikmətin yanındakı bu balaca, qara, yekəburun adam kimdi?!
Həyəcandan gözlərini yumub, çaşqınlıqla söhbətinə davam eləmisən. Ürəyindən «Əclaflar!» deyə bağırmaq və bu nadanları vurmaq istəmisən. Geri çevriləndə sən qarşında komsomol nişanlı iki cavan oğlan görmüsən və başa düşmüsən ki, onları qəsdən göndəriblər. Buna görə də sən sakitcə onlara demisən:
– Bu, mənim gözəl dostum yoldaş Zoşşenkodur. Bütün sivil dünyanın sevdiyi və hörmət elədiyi rus yazıçısı.
Premyera ritualı qurtarandan sonra sən fiziki olaraq hiss eləmisən ki, Zoşşenkodan ayrılmağa hazır deyilsən, bunu bacarmayacaqsan. Onun da həyəcandan ayaq üstə güclə dayandığını görüb, nəhayət, qərara gəlmisən:
– Yoldaş Zoşşenko, sabah axşam mən Moskvaya yola düşürəm. Gəlin, mənim nömrəmə gedək. Əgər siz bizə təzə hekayələrinizdən birini oxusanız, məni dünyanın ən xoşbəxt adamı eləyərsiniz!
Mixail Zoşşenko
Zoşşenko razılaşıb, təkcə xahiş eləyib ki, «Avropa» otelinə gedəndə yolüstü onun evinə dönəsiniz ki, o əlyazmalarını da götürsün. Sənin nömrəndə adam çox imiş. Rejissor Andryuşkeviç arvadı ilə gəlibmiş, aktyorlar, tərüməçilər varmış. Axşam yeməyini elə otağa gətiriblər. Həmin axşam sən hamıdan xahiş eləmisən:– Yoldaşlar, xahiş eləyirəm, yeməyinizi tez yeyin! Bizim işimiz var!
Nəhayət, qab-qacağı yığışdırıblar. Mixail Mixayloviçi otağın ortasında otuzdurmusunuz, o, ayaqlarının yanında saxladığı köhnə çantasından didik-didik olmuş əlyazmalarını çıxarıb.
– Bu - çap olunmamış hekayələr kitabıdı. Mən bu kitabın adını «Yüz hekayə» qoyacağam. Bunların hamısını mənim barəmdə çıxarılan qərardan sonra yazmışam. Mən istəyirəm ki, oxucu bilsin: mən heç vaxt yazmağa ara verməmişəm. Mənim kimi bir yazıçı üçün vəziyyətin dəyişməyi isə başqa məsələdi. Axı biz onları deyil, onlar bizi seçiblər.
Və o «Yüz hekayə»nin, heç vaxt tərtib olunduğu kimi çap olunmayan kitabının premyerasına başlayıb. Bu vaxt sən, Nazim, ilk dəfə Mixail Mixayloviçə diqqətlə baxmısan. Onun gözləri, arıqlığı, əllərinin gizlətməyə çalışdığı titrəməsi, ayaq üstə quruyub qalmağı, əməlli-başlı fiziki gücsüzlüyü səni kövrəldib.
Sən həmişə o qürurlu adama görə necə əzab çəkdiyini danışırdın. Axı Əkbər sənə ədəbiyyat və hakimiyyət başbilənlərinin yoxsulluğa yuvarlandırdıqları Zoşşenkonun bu yaxınlarda hansısa elmi instituta, əsl işi cihazları yumaq olan laborant işinə düzəlməyə çalışdığını danışıbmış.
Aradan uzun illər keçəndən sonra, Əkbər mənə sənin tapşırığınla illərlə Leninqrada, Zoşşenkonun adına göndərdiyi, amma kimdən göndərdiyini bildirmədiyi pulların sənədlərini göstərmişdi.
Əvvəl-əvvəl Zoşşenko hər hekayəni oxuyandan sonra, daha gec olduğunu deyib, getmək istəyirmiş. Sonra zamanı yaddan çıxarıb, gərginliyi keçib, həvəslə, artistsayağı oxumağa başlayıb, üzü birdən-birə dəyişib, yaraşıqlı, cazibədar adama çevrilib.
O gecə Zoşşenko səhərə qədər hekayələrini oxuyub. Arıq barmaqları ilə büllur qədəhi sıxaraq... aradabir qədəhi üzünə yaxınlaşdırıb, gözəl şərabın qoxusunu ciyərlərinə çəkir, amma içmirmiş. O çox ciddi imiş.
Sən onun oxuduqlarından heyrətə gələrək, həvəslə qışqırmısan:
– Yoldaş Zoşşenko, qardaşım! Bu kitabı mənə verin, mən onu nəşr elətdirərəm!
Və əlyazmanı ondan almısan.
Zoşşenko bir müddət susub, sonra sakitcə soruşub:
– Nazim, siz bunu necə eləmək fikrindəsiniz?
– Qardaş, heç narahat olmayın! Moskvada mənim bir dostum var. O bu kitabı o dəqiqə nəşr eləyər!
– Dostunuz kimdir? – Zoşşenko soruşub.
– Simonov! Bilirsiniz, onun əla bir jurnalı var...
– Simonov? Yox, daha bu qədər də yox! –Zoşşenko sərt şəkildə əlyazmanı geri alıb... ARDI